Κυριακή 29 Ιανουαρίου 2017

"Ανάμεσα σε κρότους και σιωπές": Κοινότητα, καθολική κρίση και καθολική πρόληψη των εξαρτήσεων [Μέρος Β’]


Κοινότητα, καθολική κρίση και καθολική πρόληψη των εξαρτήσεων [Μέρος Β’]





Του Νίκου Λάιου*
Ο Φέρντιναντ Ταίνις έδωσε τον πιο γνωστό ορισμό της κοινότητας, προτείνοντας το 1887 μια διάκριση μεταξύ κοινότητας (gemeinschaft) και κοινωνίας (gesellschaft), όπου: Η προνεωτερική κοινότητα είναι ένας τρόπος άμεσων, προσωπικών σχέσεων και συγκρότησης του συλλογικού βίου, η νεωτερική κοινωνία ένας τρόπος οργάνωσης μηχανικός, έντονα διαφοροποιητικός και με πολλές απρόσωπες διαμεσολαβήσεις.
Μια χρήσιμη άλλη προσέγγιση αφορά σε δύο επίπεδα συνυπάρχοντα στις σύγχρονες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, όπου η κοινότητα συνιστά το «μικρό» και «εγγύς», η κοινωνία το «μεγάλο» και «απομακρυσμένο». Εδώ η διαχείριση συλλογικών ζητημάτων, που θεωρείται πως δεν μπορεί να αντιμετωπιστούν εντός της κοινότητας (φροντίδα παιδιών, διαπαιδαγώγηση κ.ο.κ.), μεταφέρεται στους θεσμούς κοινωνικού ελέγχου της κοινωνίας, σε ένα σχήμα «κοινωνικοποίησης δύο ταχυτήτων».  [βλ. συλλογικό έργο «Κοινότητα, Πρόληψη των Εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης», κεφάλαιο Ε΄, στο http://www.ideostato.gr/2016/11/e-book.html]
Σε κάθε περίπτωση, η κοινότητα, έχει μια οργανωμένη δική της ζωή, με συνέχειες και ασυνέχειες, στηριζόμενη στην αμοιβαιότητα και την αλληλεγγύη ως αξίες και πρακτικές – δεδομένων των αποκλίσεων που συναντώνται σε κάθε πραγματική, ζωντανή συλλογικότητα. Για την αντιμετώπιση των αποκλίσεων, άλλωστε, η κοινότητα διαθέτει δικλείδες ευέλικτες και πρωτότυπες, σε αντίθεση με τις επικρατούσες αναπαραστάσεις της. Το στοιχείο της διαφορετικότητας εντός του συνόλου είναι υπαρκτό στην κοινότητα, μάλιστα σε αντιδιαστολή με τις ομοιομορφίες που η (μετα)νεωτερική κοινωνία επιβάλει στη βάση του διαφοροποιημένου «ατόμου»: στο πλαίσιο της κοινότητας ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως πρόσωπο που ολοκληρώνεται μέσα και μαζί με την κοινότητα – «σε αναφορά προς την ολότητα». Τόσο σε επίπεδο σχέσεων όσο και επίπεδο αξιών, αρχών και πεποιθήσεων, η κοινότητα μάλλον υπερτερεί της (μετα)νεωτερικής κοινωνικής οργάνωσης ως προς το στοιχείο της αυτάρκειας και της αυτονομίας, που συμβαδίζει με ένα αίσθημα σταθερότητας, ασφάλειας και σαφούς νοήματος. [βλ. όπ.π., κεφάλαιο Ε΄]
Η συνέχεια του άρθρου στο Νόστιμον Ήμαρ
_

Ο τοξικομανής και ο θάνατος - Πηγή: Κατερίνα Μάτσα, "Το αδύνατο πένθος και η Κρύπτη"

Ο τοξικομανής και ο θάνατος




Κατά τον Φρόυντ, η απώλεια ενός παιδιού προκαλεί στους γονείς μια ναρκισσιστική πληγή, που κλονίζει βαθιά μια ιδανική εικόνα του Εγώ.
Αυτή η ναρκισσιστική πληγή έχει, κατά τον Ανούς, σχέση με το αίσθημα ενοχής που κουβαλούν για το θάνατο που δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν αλλά και με το ανυπόφορο, γι” αυτούς, αίσθημα ντροπής, επειδή στην οικογενειά του έχει φωλιάσει ο θάνατος.  Αυτόν τον θάνατο τον αρνούνται με όλη την δύναμη της υπαρξής τους. Έτσι η άρνηση του αμετάκλητου του θανάτου του αγαπημένου τους παιδιού, το αδύνατο πένθος και η κρύπτη τους ωθούν στο να δημιουργήσουν το λεγόμενο «παιδί της αντικατάστασης». Να φέρουν, δηλαδή, στον κόσμο ένα παιδί που θα πάρει τη θέση του νεκρού αδελφού του. Σ” αυτό το παιδί δίνουν το όνομα του αγαπημένου νεκρού, τα ρούχα του, τα παιχνίδια του, το συγκρίνουν διαρκώς μ” εκείνο. Το να φέρουν στο κόσμο ένα παιδί ζωντανό, που θα πάρει τη θέση του νεκρού, αποτελεί μια ατράνταχτη απόδειξη ότι μπορεί να δημιουργήσουν κάτι καλό και ότι μπορεί και να μην ευθύνονται οι ίδιοι για τη μεγάλη απώλεια. Αυτή η γέννηση, που τόσο έχουν επιθυμήσει, από τη μια έρχεται να γαληνέψει τη ψυχή τους και από την άλλη φέρνει στην επιφάνεια όλη την επιθετικότητα τους απέναντι στο παιδί που έφυγε και τους εγκατέλειψε τη δυστυχία τους.
Γι” αυτούς τους γονείς το παιδί της αντικατάστασης είναι ένα καινούργιο, ένα άλλο παιδί και ταυτόχρονα, ασυνείδητα, το ίδιο, το παλιό, αυτό που χάθηκε. Όντας καινούργιο γίνεται πάντα αντικείμενο σύγκρισης με το παλιό. Το νεκρό παιδί όμως έχει πια εξιδανικευτεί στα μάτια τους σε τέτοιον βαθμό που είναι αδύνατο στο ζωντανό να το συναγωνιστεί. Έτσι το παιδί της αντικατάστασης παραμένει μόνιμα με το αίσθημα του μειονεκτικού, του χαμένου, του υποκατάστατου των ίδιων των γονεϊκών επιθυμιών, με το διάχυτο αίσθημα μιας αναίτιας κατάθλιψης που το συντροφεύει σε όλη του τη ζωή του. Αυτό το παιδί είναι πολύ δύσκολο να αυτονομηθεί και να ορίσει την υπαρξή του χωρίς το θάνατο ως σημείο αναφοράς.
Το παιδί της αντικατάστασης προκαλεί σ” ολόκληρη την οικογένεια ένα κύμα συναισθημάτων που καλύπτουν όλο το φάσμα από την αγάπη μέχρι το μίσος και την (ασυνείδητη) επιθυμία θανάτου του παρείσακτου, που πήρε τη θέση του αγαπημένου νεκρού. Αυτό το παιδί πρέπει να δομήσει την ταυτότητά του με βάση ένα ξένο σώμα που οι γονείς του εναπόθεσαν πάνω του, πράγμα που γίνεται όλο και πιο δύσκολο όταν η απώλεια του προσώπου που έρχεται να αντικαταστήσει έχει κρατηθεί μέχρι τώρα μυστική.
Το φάντασμα του νεκρού, επανενσαρκωμένο, στο παιδί της αντικατάστασης, είναι εξαρχής επιφορτισμένο με μια αδύναμη αποστολή: να αντικαταστάσει και να παραμείνει σε όλη του τη ζωή η ζωντανή απόδειξη της αδικίας που έγινε μ” εκείνον το θάνατο αλλά και της ανικανότητας των γονιών να τον αποτρέψουν, προστατεύοντας καλύτερα το παιδί που χάθηκε.
Η παρουσία του φαντάσματος του νεκρού παιδιού μέσα στην οικογένεια ως μέλος της, σταματά την έξελιξή της ως σύστημα, βυθίζοντάς τη στη σιωπή και στη οδύνη, ενώ το ίδιο το παιδί- φάντασμα προορίζεται να γίνει «προδιαγεγραμμένος ασθενής». Κάποιοι συγγραφείς συνδέουν ιδιαίτερα αυτές τις καταστάσεις με την ψυχογενή ανορεξία. Πως στ” αλήθεια να φας, όταν έχεις πάρει την θέση ενός νεκρού;
Το βαθύ τραύμα των γονέων από τη φοβερή απώλεια, η ανικανότητά τους να το επουλώσουν και το ανέφικτο πένθος τους «μεταδίδονται» σε αυτό το παιδί, μέσα από τη συναισθηματική σχέση που αναπτύσσουν μαζί του από τη στιγμή που έρχεται στο κόσμο για να αντικαταστήσει εκείνο που έφυγε. Έτσι, το παιδί της αντικατάστασης γίνεται ο κληρονόμος του πένθους που δεν επιτελέστηκε και ο θάνατος βάζει τη σφραγίδα στη ζωή του. Το νεκρό αδελφάκι, του οποίου πήρε τη θέση στην οικογένεια, γίνεται το φάντασμα που το στοιχειώνει και το γεμίζει δυστυχία. Οι γονείς είναι υπερπροστατευτικοί μαζί του. Οι σχέσεις τους μαζί του έχουν το χαρακτήρα της παθολογικής προσκόλλησης και της υπερεμπλοκής στη ζωή του. Δεν μπορούν να δεχτούν ότι πρέπει να το αποχωριστούν όταν αυτό ενηλικιωθεί, όπως δεν δέχτηκαν ποτέ ότι έχασαν οριστικά το προηγούμενο παιδί τους, το αρχικό αντικείμενο της αγάπης τους.
Το «παιδί της αντικατάστασης» είναι η ζωντανή μαρτυρία του θανάτου του παιδιού που προηγήθηκε. Ταυτόχρονα είναι και η απόδειξη ότι η συγκεκριμένη μαρτυρία είναι αδύνατη, αφού, όταν εκείνο πέθανε, αυτό δεν είχε έρθει ακόμα στη ζωή.
Τελικά, το μόνο που μπορεί να μαρτυρήσει «το παιδί της αντικατάστασης» είναι η ύπαρξη της κρύπτης και του φαντάσματος. Ανοιχτά ερωτήματα όλα αυτά, η κρύπτη και το μυστικό της, η μαρτυρία και ο μάρτυρας. Ερωτήματα, που όπως λέει η Ζ. Ντεριντά είναι αδύνατο να διαχωριστούν από εκείνα της επιβίωσης και του θανάτου. Τελικά, κανείς δεν μπορεί να μιλήσει για τον μάρτυρα, που μένει μόνος του και χωρίς μάρτυρα μπροστά στον δικό του τάφο. Έναν τάφο που παραμένει μόνιμα ανοιχτός, περιμένοντας τη στιγμή που θα χάσει στο παιδί της ρώσικης ρουλέτας, την οποία παίζει διαρκώς με το θάνατο. Γιατί αυτό το παιδί, μεγαλώνοντας, έχει πολλές πιθανότητες να στραφεί στα ναρκωτικά και να εξαρτηθεί από αυτά. Μέσα στο κλίμα της εποχής, που ευνοεί τη χρήση των ουσιών, θα αναζητήσει σε αυτές τον τρόπο για να χαλαρώσει από την ένταση, να νιώσει την ευφορία που δίνει το ναρκωτικό, αντίβαρο, στην μόνιμη θλίψη του, να βγεί από την παγωνιά του θανάτου, που κουβαλά μέσα του, να ξεφύγει, έστω και για λίγο, από τα φαντάσματα, που τον στοιχειώνουν.
πηγή: Κατερίνα Μάτσα – Το αδύνατο πένθος και η Κρύπτη 
Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα eglimatologia.gr

Σάββατο 28 Ιανουαρίου 2017

Κυκλοφόρησε το βιβλίο του Θ. Μεγαλοοικονόμου: "Λέρος. Μια ζωντανή αμφισβήτηση της κλασικής ψυχιατρικής"




Εκδόσεις ΑΓΡΑ, Δεκέμβριος 2016
Αριθμός σελίδων : 312 – Φωτογραφικό ένθετο 40 σελίδων


ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ στην «εμπειρία της Λέρου», στο πώς αυτό που στην ψυχιατρική ονομάστηκε «Λέρος» κατασκευάστηκε και πώς έγινε δυνατός ο ριζικός μετασχηματισμός του, είναι πιθανώς, πέρα από μια αναδρομή στο παρελθόν της ιδρυματικής ψυχιατρικής, εξαιρετικά χρήσιμη για την κατανόηση και το ξεπέρασμα του «ύστατου σήμερα» που βιώνει ο χώρος της ψυχικής υγείας.

Για πολλούς η Λέρος, όταν προέκυψε ως «διεθνές σκάνδαλο» και «εθνική ντροπή», ταυτιζόταν με το αδύνατo της αλλαγής.

Ωστόσο, όπως αποδείχτηκε, το δυνατό, αυτό που κάθε φορά μπορεί να γίνει, δεν είναι μια υποκειμενική επινόηση του μυαλού μας, αλλά υπάρχει μέσα στο πραγματικό ως η αντίφαση που το ωθεί στο ξεπέρασμά του μέσα από την υποκειμενική μας παρέμβαση.

Αυτή η «επιστροφή» μπορεί να βοηθήσει να δούμε ξανά την αποϊδρυματοποίηση όχι ως απλό εξωραϊσμό του κυρίαρχου ψυχιατρικού παραδείγματος αλλά ως μια ριζικά εναλλακτική «κουλτούρα και πράξη», της οποίας βασικό υποκείμενο, από κοινού με τον λειτουργό ψυχικής υγείας και την ευρύτερη κοινωνία, πρέπει διαρκώς να αναδύεται η ανθρώπινη ύπαρξη που πάσχει.


ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΕΓΑΛΟΟΙΚΟΝΟΜΟΥ γεννήθηκε στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε ιατρική στο ΕΚΠΑ και ως ψυχίατρος, από το 1982, ήρθε σε επαφή με το κίνημα της εναλλακτικής ψυχιατρικής, εμπνευσμένο από τον Ιταλό Franco Basaglia. Εργάστηκε διαδοχικά σε τρία ψυχιατρεία: στο Δρομοκαΐτειο (1986- 1990), στο Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου (1990-1999) και στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (1999-2014), παίρνοντας πρωτοβουλίες για μεθόδους και προγράμματα ριζικής αποδόμησης και ξεπεράσματος των ιδρυματικών πρακτικών στην κατεύθυνση της αποϊδρυματοποίησης. Ανέπτυξε συνεχή και συστηματική δραστηριότητα για την ανάπτυξη ενός εναλλακτικού κινήματος στην ψυχική υγεία, από κοινού με άτομα με ψυχιατρική εμπειρία, οικογένειες, λειτουργούς ψυχικής υγείας και κοινωνικά κινήματα. Έχει δημοσιεύσει πολλά επιστημονικά άρθρα σε περιοδικά και συλλογικές εκδόσεις.

Φωτογραφία εξωφύλλου: Antonella Pizzamiglio


Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο των Εκδόσεων Άγρα


Τετάρτη 25 Ιανουαρίου 2017

"Ανάμεσα σε κρότους και σιωπές": Κοινότητα, καθολική κρίση και καθολική πρόληψη των εξαρτήσεων [ΜΕΡΟΣ Α΄]


Κοινότητα, καθολική κρίση και καθολική πρόληψη των εξαρτήσεων [ΜΕΡΟΣ Α΄]



Του Νίκου Λάιου*
Η ανοιχτή πορεία των θεωρητικών προβληματισμών είναι κριτήριο γονιμότητας  στις κοινωνικές επιστήμες. Κινδυνεύει, όμως, να περιπέσει σε αυτοαναφορικότητα, όταν δεν λαμβάνει υπ’ όψη εκείνο το γενικό όριο που αντιστοιχεί στην κοινωνική χρησιμότητά της – όχι με την ωφελιμιστική έννοια, αλλά με τη διαλεκτική.
Αναφορικά με τις επικρατούσες θεωρητικές προσεγγίσεις της κοινότητας, το όριο μοιάζει να έχει απολεσθεί στη συνθήκη που μένουν προσκολλημένες σε μια μονόπλευρη αποδόμηση της «φαντασιακής» διάστασης της κοινότητας. Μάλιστα, σε τέτοιο βάθος ώστε γενικά να μη γίνεται πλέον αποδεκτή η ύπαρξη κοινοτήτων πάνω από ορισμένα μεγέθη κοινωνικής συγκρότησης (που δεν προσδιορίζονται) και η όποια ύπαρξή τους να υφίσταται στην καλύτερη περίπτωση σαν «μακρινή», ρομαντική ή και γραφική. Παραβλέπεται, έτσι, ο ποιοτικά και μορφολογικά απειροδιάστατος χαρακτήρας της κοινότητας και αφήνονται σε εντυπωσιακό βαθμό ανεξερεύνητες κοινωνικές διεργασίες και δυναμικές που παράγονται στο πλαίσιό της.
Ως συνέπεια, και η όποια δουλειά γίνεται ακόμα στην κοινότητα, σε εκείνο το επίπεδο που συμβατικά ας προσδιορίσουμε ως «κοινωνική πολιτική», έχει σε μεγάλο βαθμό απολέσει θεωρητική και ηθική υποστήριξη και, τελικά, συνείδηση του εαυτού της. Έχει προσαρμοστεί, δηλαδή, σε μεγάλο βαθμό σ’ αυτή την κυρίαρχη θέση, μεταλλασσόμενη η ίδια σε εργαλείο, άρα στο αντίθετο του περιεχομένου της που εξ ορισμού (οφείλει να) είναι αντι-εργαλειακό. 
Η συνέχεια του άρθρου στην ιστοσελίδα Νόστιμον Ήμαρ
_

Τρίτη 24 Ιανουαρίου 2017

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ανάμεσα σε κρότους και σιωπές - Συνεργασία μας με το Νόστιμον Ήμαρ


ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ανάμεσα σε κρότους και σιωπές



Αναζητώντας τα ερωτήματα

Συνεργασία του Νόστιμον Ήμαρ και του Σωματείου των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας

Τους τελευταίους μήνες εντείνεται η προσπάθεια του Σωματείου των εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας για ριζικές τομές στο θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των 75 κερματισμένων δομών τους, με όχημα την συγκρότησή τους σε έναν ενιαίο και αυτόνομο φορέα, την οποία διεκδικούν.
Οι εργαζόμενοι/ες ζητούν «να μας δοθεί η δυνατότητα να δουλεύουμε μέσα σε συνθήκες αυξημένης συνθετότητας, δυσκολιών και απαιτήσεων, δηλαδή να δουλεύουμε ακόμα περισσότερο και με υψηλότερους στόχους», ώστε «να βελτιώνονται οι υπηρεσίες των Κέντρων Πρόληψης προς όλους όσοι βρίσκονται στη χώρα, με τη συμμετοχή των ίδιων», όπως αναφέρουν στο πολύ ενδιαφέρον πρόσφατο βιβλίο τους «Κοινότητα, Πρόληψη των Εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης», αποτέλεσμα συλλογικής δουλειάς, που δημοσιεύτηκε τον Νοέμβριο του 2016 και είναι ελεύθερα διαθέσιμο στον ηλεκτρονικό σύνδεσμο http://www.ideostato.gr/2016/11/e-book.html
Ένα βασικό δίδαγμα της μακράς και πολύμορφης προσπάθειας των εργαζομένων είναι ότι βρίσκονται αντιμέτωποι/ες διαχρονικά με κυρίαρχους κύκλους των επιστημονικών και πολιτικών «επιτελείων», σε δύο μέτωπα. Το πρώτο αφορά ανταγωνισμούς μεταξύ «παιχτών» και συμφερόντων ξένων προς την επιστήμη και την κοινωνική προσφορά, που οι πολιτικές ηγεσίες αναπαράγουν άλλοτε με την αβουλία ή την ατολμία τους, άλλοτε εμπρόθετα. Το δεύτερο, πολλαπλά συνδεόμενο με το πρώτο, αφορά τη βαθειά υποτίμηση της άσκησης κοινωνικής πολιτικής στην κοινότητα και, το κυριότερο, με τα μέλη της κοινότητας, από τα μέλη της για τα μέλη της: την υποτίμηση, δηλαδή, του έργου, της φιλοσοφίας και του οράματος της κοινοτικής/καθολικής πρόληψης των εξαρτήσεων, το άδειασμα της πρόληψης από τα μετασχηματιστικά στοιχεία της.
... για τη συνέχεια της αναγγελίας της συνεργασίας μας πιέστε εδώ 
_

Δευτέρα 23 Ιανουαρίου 2017

Πρόσκληση σε Συνέλευση Μελών του Σωματείου (Κεντρική Μακεδονία)


ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ
ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
prolipsiworkers@gmail.com
23/01/2017

Πρόσκληση σε Συνέλευση (Κεντρική Μακεδονία)

Αγαπητοί/-ές συνάδελφοι,

Σας προσκαλούμε σε Γενική Συνέλευση των Μελών του Σωματείου Παραρτήματος Κεντρικής Μακεδονίας, τη Δευτέρα, 20 Φεβρουαρίου 2017 και ώρα 10.30 π.μ., στη Θεσσαλονίκη (Κέντρο Πρόληψης «Σείριος» Ανατολικός  Τομέας – Σπ. Μουστακλή 1 – Τριανδρία).

Θέματα Ημερήσιας Διάταξης:

1.      «Ενημέρωση για τρέχουσες εξελίξεις».
2.     «Προώθηση της πρότασής μας για συγκρότηση θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των Κέντρων Πρόληψης».

Υπενθυμίζουμε ότι δικαίωμα ψήφου έχουν όλα τα ταμειακώς τακτοποιημένα Μέλη του Σωματείου. 


Εκ μέρους του Δ.Σ.,

Ο Πρόεδρος                                   Ο Γραμματέας



      Νίκος Λάιος                               Θανάσης Θεοδώρου

Παρασκευή 20 Ιανουαρίου 2017

Πρόσκληση σε Συνέλευση Μελών του Σωματείου (Αττική)

ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ
ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
20/01/2017

Πρόσκληση σε Συνέλευση (Αττική)

Αγαπητοί/-ές συνάδελφοι,

Σας προσκαλούμε σε Γενική Συνέλευση των Μελών του Σωματείου Παραρτήματος Αττικής, τη Δευτέρα, 13 Φεβρουαρίου 2017 και ώρα 11.00 π.μ., στο Αιγάλεω (Κέντρο Πρόληψης «Άρηξις» – Σμύρνης 28 – 2ος όροφος).

Θέματα Ημερήσιας Διάταξης:

1.      «Ενημέρωση για τρέχουσες εξελίξεις».
2.     «Προώθηση της πρότασής μας για συγκρότηση θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των Κέντρων Πρόληψης».

Υπενθυμίζουμε ότι δικαίωμα ψήφου έχουν όλα τα ταμειακώς τακτοποιημένα Μέλη του Σωματείου. 

Εκ μέρους του Δ.Σ.,
Ο Πρόεδρος                                   Ο Γραμματέας


      Νίκος Λάιος                               Θανάσης Θεοδώρου

Τετάρτη 18 Ιανουαρίου 2017

Δελτίο Τύπου: Συγχώνευση προτείνει η ηγεσία του ΟΚΑΝΑ

ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΤΩΝ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ
ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΤΗΣ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ
18/01/2017

Δελτίο Τύπου
Συγχώνευση με τα Κέντρα Πρόληψης προτείνει η ηγεσία του ΟΚΑΝΑ

Απ’ το κακό στο χειρότερο βυθίζεται η διαβούλευση για τη συγκρότηση θεσμικού πλαισίου των Κέντρων Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας.

Όπως επισημάναμε με Δελτίο Τύπου της 21/12/2016, το Υπουργείο Υγείας κάλεσε σε συγκρότηση της σχετικής ομάδας εργασίας χωρίς να έχει επίσημη πρόταση και χωρίς να αποκτήσει κάποια, στο τρίμηνο των συνεδριάσεων.

Και τώρα, τον Ιανουάριο του 2017, απ’ ευθείας στο σχέδιο πορίσματος της ομάδας εργασίας κατατίθεται ετεροχρονισμένη απόφαση του Δ.Σ. του ΟΚΑΝΑ (με ημερομηνία 20/09/2016…), με την οποία προτείνεται η συγχώνευσή του με τα Κέντρα Πρόληψης, με την ηγεμονικής χροιάς επονομασία «ένταξη των Κέντρων Πρόληψης στον ΟΚΑΝΑ».

Ο ΟΚΑΝΑ ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με τη χορήγηση υποκαταστάτων σε ήδη  εξαρτημένους από οπιοειδή. Τα 75 Κέντρα Πρόληψης εστιάζουν στην καθολική πρόληψη, δηλαδή στην ολιστική παρέμβαση επί των αιτίων που γεννούν κάθε μορφής εξάρτηση,  πριν την εκδήλωσή της, με έμφαση στην κοινοτική δουλειά. Μετά από πολλά χρόνια μιας πολλαπλά βεβαρημένης «συνεργασίας» μεταξύ του ΟΚΑΝΑ και των Κέντρων Πρόληψης, η ηγεσία του ΟΚΑΝΑ προτείνει επίσημα ως λύση στο πρόβλημα μια «Αυτοκρατορία των παραισθήσεων».

Λυπούμαστε γι’ αυτήν την από πλευράς ηγεσίας του ΟΚΑΝΑ τριπλή έλλειψη ψυχραιμίας, αυτοκριτικής και διάθεσης συμβολής στην ισότιμη ανάπτυξη των διαφορετικών φιλοσοφιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων για το καλό του ανθρώπου και της κοινωνίας, στις σημερινές δύσκολες, απαιτητικές συνθήκες.

Παροτρύνουμε την ηγεσία του ΟΚΑΝΑ να διαβάσουν τουλάχιστον το κεφάλαιο ΣΤ΄ του βιβλίου μας «Κοινότητα, Πρόληψη των Εξαρτήσεων, Κέντρα Πρόληψης», που καταθέσαμε στην ομάδα εργασίας ως επιστημονική τεκμηρίωση της πρότασής μας για αυτόνομο, ενιαίο φορέα των Κέντρων Πρόληψης – ελεύθερα διαθέσιμο στον ηλεκτρονικό σύνδεσμο http://www.ideostato.gr/2016/11/e-book.html   

Οι συνάδελφοί μας στις υπόλοιπες δομές αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, που μαζί παλεύουμε διαχρονικά για ανατροπή των ποικίλων και πολυώνυμων σεναρίων συγχώνευσης φορέων/προσεγγίσεων σε ομοιόμορφη μάζα, η επιστημονική κοινότητα και οι δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι που υπηρετούμε από το ιδιαίτερο μετερίζι της πρόληψης, ας βγάλουν συμπεράσματα.

Το Δ.Σ. του Σωματείου

Σάββατο 14 Ιανουαρίου 2017

Κριτική στον βιολογισμό - Σωτήρης Δημητρίου



Η επίδραση της δραστηριότητας του ανθρώπου στη φυλογένεση του είδους του



του Σωτήρη Δημητρίου


Η μοριακή βιολογία υπήρξε μια από τις τρεις μεγάλες επαναστάσεις που πραγματοποιήθηκαν μετά το 1940 και που χαρακτηρίζονται από την υπέρβαση των ορίων της ανθρώπινης πρακτικής. Αυτές είναι: 1) η ατομική και πυρηνική φυσική, που υπερβαίνει τα όρια του φαινομένου κόσμου της ύλης-ενέργειας, 2) η μοριακή βιολογία, που εισδύει στη δομή της ζωντανής ύλης, και 3) η διαστημική, που καταλύει τα σύνορα του πλανήτη όπου εξελίχθηκε και ζει ο άνθρωπος.

Και οι τρεις αυτές επαναστάσεις υπήρξαν αντικείμενο πολιτικής στρατηγικής και υψηλών χρηματοδοτήσεων (η μοριακή βιολογία από το Ίδρυμα Ροκφέλερ). Το επιβεβαιώνουν η προβολή τους από τα Μ.Μ.Ε., το ενδιαφέρον των μεγάλων βιομηχανιών, οι πολιτικοί ανταγωνισμοί κ.ά. Η έκδοση της Sociobiology (Κοινωνιοβιολογία) του EOWilson, το 1975, χαιρετίστηκε ως «ιστορικό γεγονός», άρα, είναι ένα φαινόμενο όχι μόνο επιστημονικό, αλλά επίσης κοινωνικό και ιδεολογικό, όπως παρατηρεί ο Sahlins (1980: 11-17). Αυτό υπήρξε μοιραίο για τη διαχείριση των επιτεύξεών τους. Επιπλέον, η ανάπτυξή τους σε βάρος άλλων κατευθύνσεων της έρευνας, που ξέμειναν στα ντουλάπια της ιστορίας, έχει το αποτέλεσμα 1) να θεωρούμε ως μοναδική «αλήθεια» για την πραγματικότητα εκείνη που μας δίνεται από τους ευνοημένους κλάδους της επιστήμης, 2) να μένουν άλυτα πολλά άλλα προβλήματα, όπως η πυροβασία και η νευρασθένεια.

Δε θα αναφερθώ στον τομέα της διαχείρισης της μοριακής βιολογίας, για τον οποίο έγιναν αναλύσεις. Θα περιοριστώ στον τομέα της θεωρίας, ακολουθώντας την ανθρωπολογική προσέγγιση. Σύμφωνα με αυτή, κάθε κουλτούρα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερο σύστημα εννοιών, θεσμών και συμπεριφορών που επισκιάζει τις επιμέρους αποκλίσεις ή και αντιθέσεις. Το σύστημα αυτό, κυρίως το νοηματικό, συνδέεται στενά με την ιστορία της, έστω και αν κατά μεγάλο μέρος την κατασκευάζει, αλλά και με την κυρίαρχη ιδεολογία. Συμφωνούμε ότι η επιστήμη αποτελεί βασικό εργαλείο για την ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Περικλείει δύο μέρη, το εμπειρικό και το θεωρητικό. Το εμπειρικό αφορά στην τεχνολογία, την πρακτική και την εκμετάλλευση των μορφών ενέργειας. Έχει συσσωρευτικό χαρακτήρα και συνιστά κριτήριο της εξέλιξης. Το θεωρητικό μέρος, όμως, συντάσσεται με το νοηματικό πλαίσιο της κουλτούρας και, επειδή η κοινωνία μας είναι ασύμμετρη, επηρεάζεται βαθιά από την κυρίαρχη ιδεολογία. Έτσι, παρά τις εσωτερικές αντιθέσεις των παραδειγμάτων, η επιστήμη γίνεται συντηρητική σε βαθμό ώστε να επιδρά ανασταλτικά στη χρήση και στην πρόοδο της ίδιας της πρακτικής.

Μια γενική μορφή του συντηρητισμού και της κυρίαρχης ιδεολογίας είναι η κατηγορία του πεπρωμένου. Αντί του παλαιότερου θεοκρατικού πεπρωμένου, στην κοινωνία μας επικρατούν τα φυσιοκρατικά, το αστρολογικό και, πρόσφατα, το βιολογικό. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι υπάρχουν βιολογικές σταθερές, οι ορμόνες, τα ένστικτα, τα γονίδια κ.ά., που προσδιορίζουν αυστηρά όχι μόνο το σώμα μας, αλλά τις συμπεριφορές, τις σκέψεις μας και την κοινωνική ζωή. Πως επιδρά, λοιπόν, η ιδεολογία στην επιστημονική θεωρία; Με το βιολογικό ντετερμινισμό, κατά τον οποίο δεν υπάρχει κανένα περιθώριο για τη θέληση και τη δημιουργικότητα του ανθρώπου. Θα σταθώ στις κύριες επιστημολογικές βάσεις του, στον αναγωγισμό και στην αναλογία.


Από το 19ο αι. η κυρίαρχη ιδεολογία χρησιμοποίησε το «βιολογικό πεπρωμένο» για να σχηματίσει θεωρίες που να εξηγούν την κοινωνική ζωή με βάση τους βιοφυσικούς νόμους. Με τον τρόπο αυτό αντιμαχόταν τις κοινωνικές ερμηνείες. Οι βιοφυσικοί νόμοι εγγυούνται το αιώνιο της κρατούσας τάξης, ενώ οι κοινωνικές ερμηνείες οδηγούν στην οπτική του μετασχηματισμού της. Οι θεωρίες αυτές απετέλεσαν διάφορες μορφές του βιολογισμού. Κάθε φορά που μια μορφή της αποτύχαινε, άλλαζε σε άλλη. Αρχικά, με βάση το δαρβινισμό διατυπώθηκαν ο ρατσισμός και ο κοινωνικός δαρβινισμός. Κατόπιν, με βάση την ηθολογία διατυπώθηκε η κοινωνιοβιολογία και με βάση τη γενετική διατυπώθηκαν η κληρονομικότητα των ενστίκτων και το «αλτρουιστικό» γονίδιο.

Πρέπει να σημειωθεί ότι, ενώ η μοριακή βιολογία είναι ανεξάρτητη από το δαρβινισμό και βλέπει τα γονίδια ως κωδικοποιητές πρωτεϊνών, εντελώς διαφορετικά από τη γενετική, στην επίθεσή της κατά των κοινωνικών ερμηνειών συντάσσεται με τη γενετική. Το αποτέλεσμα, που αποτελεί τη σύγχρονη μορφή του βιολογισμού, είναι μια θεωρία χωρίς αυστηρή συνοχή, δηλαδή μια ιδεολογική κατασκευή, κατά την οποία τα γονίδια της κλασικής γενετικής βγαίνουν ξανά στην επιφάνεια και παρουσιάζονται στο κοινό ως αυτονόητα, όπως ήταν άλλοτε τα τζίνια και το γαλάζιο αίμα. Γι΄ αυτό, όταν προχωρήσουμε στη διερεύνησή τους, παρουσιάζονται πολλά δυσεπίλυτα ερωτήματα. Για παράδειγμα: Ποιος ευθύνεται για τα γονίδια του πολέμου και ποιος τον κηρύσσει, ο πολίτης ή το κράτος; Έχουν τα ίδια γονίδια θρησκευτικότητας το Κράτος του Θεού της Παραγουάης, η Ιερή Εξέταση που το εξόντωσε (1768) και οι απλοί πιστοί; Γιατί ο γιος της αδελφής έχει φίλιο αίμα στη μητρογράμμιση και εχθρικό στην πατρογράμμιση, όπως ισχύει στα συστήματα συγγένειας; Πως τα γονίδια της βρεφοκτονίας αναγνωρίζουν το φύλο του θύματος; Τι απέγιναν τα γονίδια της αρρενολοχίας, της πολυανδρίας κ.λπ.; Όσοι είναι υποτελείς, γυναίκες, δούλοι κ.λπ., κληρονομούν το ίδιο γονίδιο και από ποιον;

Οι πολιτικές πλευρές του βιολογισμού είναι: 1) Συγκαλύπτει την κοινωνική ευθύνη και την ανάγει στο βιολογικό πεπρωμένο. Έτσι, αποδόθηκαν οι κοινωνικές ασθένειες, αλκοολισμός, νευρασθένεια κ.ά. σε γονίδια. 2) Νομιμοποιεί καταπιεστικούς θεσμούς (σωφρονιστήριο, λοβοτομή) και, μαζί μ΄ αυτούς, το ρατσισμό και την ευγονική –πέρα από τις παραβιάσεις που διεξάγει στη φύση με τις μεταλλαγμένες ποικιλίες.

Σύμφωνα με την ανθρωπολογία, η πολιτική διάσταση είναι ουσιαστική για κάθε ερμηνεία. Θα ξεκινήσω, όμως, από την επιστημονική διάσταση. Εν πρώτοις, διαπιστώνουμε ένα σοβαρό επιστημονικό λάθος. Τα θεωρητικά μοντέλα που οικοδομούμε για την πραγματικότητα και που είναι επιτυχή, τα υποστασιοποιούμε στο επίπεδο της οντολογίας σαν να είναι η ίδια η πραγματικότητα. Έτσι είχαμε την αλλαγή του συστήματος του Πτολεμαίου από το σύστημα του Κέπλερ και την αλλαγή της θεωρίας των κατακλυσμών από τη θεωρία της εξέλιξης. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αξία της επιστήμης έγκειται στη δυνατότητα να ελέγχει και να βελτιώνει τα μοντέλα της. Μπορεί η μοριακή βιολογία να έχει αποφύγει αυτό το σκόπελο, αλλά διατηρεί την επιρροή ενός κοινωνικοκεντρισμού. Όπως γράφει ο γενετιστής Penrose(1962: 17), «υπάρχει η τάση να ταυτίζουν τους φυσικούς νόμους της κληρονομικότητας με τους κοινωνικούς του κληρονομικού δικαίου… (δηλαδή) με την ιδέα της μεταβίβασης των αγαθών στα παιδιά…»

Το δεύτερο σοβαρό πρόβλημα είναι ο αναγωγισμός. Η θεωρία σχετικά με τη δύναμη των γονιδίων στηρίζεται σε μια απλοϊκή υπόθεση. Κάθε γονίδιο ή «σιστρόν», που συνιστά ομάδα από τριάδες βαθμίδων της έλικας του DNA, είναι κώδικας ενός μορίου πρωτεΐνης αλλά ταυτόχρονα είναι και ρυθμιστής μιας συμπεριφοράς. Γονίδια συμπεριφορών δεν έχουν ανακαλυφθεί. Εξάλλου, αποσιωπάται ότι υπάρχουν επίσης γονίδια ουδέτερα, ρυθμιστικά κ.ά. Εκτός από παρατηρήσεις σε διδύμους, που ήταν χωρίς αποτέλεσμα, οι έρευνες αναφέρονται βασικά σε ζώα. Ξεκινούν από τους βιολογικούς νόμους, ενώ αυτούς θέλουν να αποδείξουν. Άρα, έχουμε λογική παράβαση.

Η προσπάθεια του αναγωγισμού να ερμηνεύσει τα φαινόμενα της κοινωνίας (θεσμοί, συμβάντα) και του ανθρώπου (συμπεριφορές, ιδέες), χρησιμοποιώντας όρους της μοριακής βιολογίας (γονίδια, μεταλλάξεις), διακινδυνεύει την αναίρεση της μοριακής βιολογίας. Αν τα γονίδια κωδικοποιούνται σε θεσμούς, πως εξηγείται να προκαλείται σε όλα τα μέλη της και στην ίδια χρονική στιγμή η ίδια μετάλλαξη, ώστε να αλλάζει ένας θεσμός μέσα σε μια γενιά; Εάν σ΄ αυτό δοθεί εξήγηση, τότε δεν αναιρείται το τυχαίο της μετάλλαξης;


Ασφαλώς, αποτελούμε συνέχεια της βιόσφαιρας. Η μορφολογία, η φυσιολογία, η μοριακή βιολογία και η παλαιοντολογία βεβαιώνουν την καταγωγή μας από τα πρωτεύοντα. Όλα τα όντα ανήκουν στον ενιαίο υλικό κόσμο. Εκείνο, όμως, που δεν κατανοούν οι βιολογιστές είναι η διαλεκτική της συνέχειας με την ασυνέχεια. Ο κόσμος λειτουργεί και κατανοείται οργανωμένος σε ιεραρχημένα επίπεδα οργάνωσης και λειτουργιών: ανόργανο/βιόσφαιρα/νοόσφαιρα. Το ανώτερο επίπεδο αντλεί πληροφορία από το κατώτερο και του επιστρέφει εντολή. Περικλείει όλους τους νόμους του κατώτερου επιπέδου, θεμελιώνεται σ΄ αυτούς, αλλά προσδιορίζεται και από πρόσθετους, δικούς του νόμους. Η βιόσφαιρα υπόκειται στους νόμους της βαρύτητας, της ελαστικότητας, της γραμμικής αιτίας, της μηχανικής δράσης κ.ά. Προσδιορίζεται, όμως, από τους νέους νόμους της αφομοίωσης της αναπαραγωγής, της πολλαπλής επανάδρασης, της αρνητικής εντροπίας κ.ά. Με τη σειρά της η νοόσφαιρα προσδιορίζεται, εκτός από τους βιολογικούς νόμους, και από πρόσθετους, τη συστημική, τη συμβολική μάθηση, τον καταμερισμό/διανομή, τη θετική επανάδραση, τη διαφορικότητα των συμπεριφορών, τη μη αντιστρεπτή εξέλιξη. Οι βιολογιστές δεν κάνουν τίποτα παραπάνω από το να επαναλαμβάνουν ό,τι πριν 2 αιώνες προσπαθούσαν να κάνουν οι υλιστές με τον αναγωγισμό των βιολογικών φαινομένων στη χημεία. Με τη λογική αυτή αναιρείται το ουσιαστικό της επιστήμης, να εισάγει διακρίσεις στο άμορφο της αισθητήριας εμπειρίας, οπότε επιστρέφουμε στη γενίκευση της αρχής των αναλογιών.

Από το 1945 πολλοί ερευνητές της μοριακής βιολογίας προήλθαν από την ατομική φυσική και πολλοί πίστευαν στον αναγωγισμό της στη φυσική: DelbrückPaulingBohr. Η μοριακή βιολογία διατηρεί την τάση στον αναγωγισμό, γι΄ αυτό δεν πρόσφερε τίποτα για την κατανόηση της εξέλιξης (Morange 1999: 365). Όμως, με τις έννοιες του DNA (Watson1971), του κώδικα και της πληροφορίας, κόπηκε η γέφυρα του αναγωγισμού. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι υπάρχουν επίπεδα οργάνωσης, άρα διαφορετικής λειτουργίας, στη βιόσφαιρα ή στον ίδιο τον οργανισμό, πράγμα που η μοριακή βιολογία το παραβλέπει. Για παράδειγμα, τα ιντρόνια (αδρανή τμήματα της ακολουθίας του DNA) υπάρχουν μόνο στους ανώτερους οργανισμούς. Ο Ulgar υποστήριξε στα 1975, ότι με τη μεταβίβαση RNA ή πεπτιδίων σε άλλο εγκέφαλο μεταβιβάζονται η μνήμη και οι αποκτημένες συμπεριφορές, αλλά απέτυχε, γιατί η μνήμη εκδηλώνεται στο επίπεδο οργάνωσης των νευρώνων. Με τον αναγωγισμό προσπαθούν να εξορκίσουν τα κοινωνικά δαιμόνια.

Εκείνο που θα επιχειρήσω να δείξω είναι ότι όχι μόνο ο κοινωνικός παράγοντας δεν προσδιορίζεται από το γονότυπό μας, αλλά, αντίθετα, ότι επιδρά διαλεκτικά πάνω σ΄ αυτόν. Ας εξετάσουμε το ζήτημα στα επίπεδα της οντογένεσης και της φυλογένεσης. Η οντογένεση, η ανέλιξη της ζωής του ατόμου, έχει μεγάλη διάρκεια στον άνθρωπο και συνεχίζει πολύ μετά το τέλος της αναπαραγωγικής λειτουργίας. Γίνεται πεδίο πολλών διαδικασιών της ζωής. Λόγω στένωσης της λεκάνης, από την όρθια στάση, το κρανίο του νεογέννητου είναι μόλις το 23% του κανονικού. Η ανάπτυξή του ολοκληρώνεται μέσα στη μακροχρόνια αντενέργεια με το περιβάλλον. Οι πρόσφατες, από το 1995, μεγάλες ανακαλύψεις της νευροφυσιολογίας έδειξαν ότι οι συνάψεις που συνδέουν τους νευρώνες και προσδιορίζουν τις συμπεριφορές δεν έχουν άμεση αντιστοιχία με τα γονίδια, γιατί: 1) Ο αριθμός των συνάψεων είναι 1014, ασύγκριτος προς τον αριθμό των γονιδίων, που είναι μόλις 105 για όλο το σώμα και τα 9/10 αυτού για τον εγκέφαλο. Άρα δεν υπάρχει αντιστοιχία ένα προς ένα μεταξύ γονιδίων και συμπεριφορών. 2) Οι συνάψεις δεν υπάρχουν εξαρχής αλλά αναπτύσσονται ταχύτατα, μαζί με τους δενδρίτες, με μέγιστο ρυθμό αύξησης στην ηλικία των 3 ετών, αλλά μόνο στο μέτρο που διεξάγεται αντενέργεια με το περιβάλλον. Επιβεβαίωση αυτού είναι οι μελέτες σχετικά με τα «άγρια παιδιά». Με βάση αυτά, οι ειδικοί κατέληξαν σε εκείνο που έγραψε ο Childe από το 1936, ότι «ο άνθρωπος δημιουργεί τον εαυτό του» με τη δράση του στον κόσμο (Schuman 1997: 1277). Με άλλα λόγια, ο εγκέφαλος είναι «λειτουργικό σύστημα» που αυτοδομείται. 3) Η αναφορά στον κόσμο δεν είναι εικονική. Διαμεσολαβείται με «σχήματα δράσης» που στοιχειοθετούνται από κυκλώματα συνάψεων (Damasio & Damasio 1992: 65).

Στο πεδίο της φυλογένεσης ή φυλογονίας, που είναι το πεδίο της διαμόρφωσης και εξέλιξης του είδους, έχουμε ομοίως διαλεκτική των επιπέδων οργάνωσης. Ασφαλώς, ο γενετικός κώδικας ρυθμίζει τη μορφολογία και τη φυσιολογία μας. Ασφαλώς, διαιωνίζει τη συνέχεια της ζωής. Υπάρχει εν τούτοις και η εξέλιξη. Ο άνθρωπος δεν έχει τα γονίδια της αμοιβάδας. Αντίθετα από την κοινωνιοβιολογία, η μοριακή βιολογία το αναγνωρίζει αυτό. Επιπλέον, υπάρχει και η ασυνέχεια –την αντιπρότειναν στο νεοδαρβινισμό οι κλαδιστές (Gould 1977). Χαιρετίστηκε ως επιβεβαίωση της βιολογικής μας συγγένειας με το χιμπατζή η ανακάλυψη ότι η γενετική μας απόσπαση από αυτόν ήταν κάτω του 1/100. Στο βάθος, όμως, έκρυβε μια ανωμαλία, γιατί οι μορφολογικές διαφορές μεταξύ ανθρώπου και χιμπαντζή είναι πολύ περισσότερες και γιατί η γενετική απόσταση 1/100 αντιστοιχεί μόνο σε διαφορετικές ομάδες του ίδιου είδους δροσοφίλης (M.-CKing & AWilson 1975: 107). Η λύση αναζητήθηκε στην ασυνέχεια εξέλιξης των ρυθμιστικών γονιδίων (Morange 1986: 133).

Ασυνέχεια εξέλιξης διαπιστώθηκε από τον Holloway (1966: 113) στη δομή του εγκεφάλου: ημισεληνοειδής αύλακα, δενδρίτες, συνάψεις, κέντρα συντονισμού. Η ασυνέχεια που παρουσιάζει ο άνθρωπος στο νευρικό και στο ορμονικό σύστημα –και είναι λογικό να αντανακλάται και στο γενετικό- εξυπηρετεί τη δυνατότητά του να ζει σε έναν κόσμο επίκτητης μάθησης, πολύπλοκων ερεθισμάτων και γρήγορων αλλαγών, που απαιτεί αντιδράσεις μεγάλης πλαστικότητας. Πρόκειται για τον κοινωνικό κόσμο, όπου ο δύσκαμπτος και ανεπαρκής γενετικός κώδικας αντικαθίσταται και συμπληρώνεται από τον πολιτισμικό των συμβολικών συστημάτων.

Οι δύο κώδικες, ο γενετικός, που είναι μονοθετικός, και ο πολιτισμικός, που είναι πολυθετικός, βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση. Αυτό σημαίνει ότι οι κατακτήσεις της κοινωνικής πρακτικής εγγράφονται κατά κάποιο τρόπο στο γενετικό κώδικα, όπως θα το εξηγήσουμε σχετικά με τη γλώσσα και άλλα. Άρα, φυλογένεση είναι η συνεχής βιολογικοποίηση της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ισχύει και εδώ η ίδια αρχή, ότι «ο άνθρωπος δημιουργεί τον εαυτό του», αφού δεν είναι απλό όργανο του γενετικού κώδικα, αλλά και υποκείμενό του, που τον αναδομεί μέσα από την ιστορία του. Η εικόνα του ανθρώπου που μας δίνεται από το βιολογισμό είναι, συνεπώς, αντεστραμμένη.


Πιο συγκεκριμένα, η ανθρωπογένεση μπορεί να ερμηνευτεί ως συνεχής αλυσίδα βιολογικοποιήσεων. Εγγράφει την ιστορία της ανθρωπότητας στο σώμα μας κατά τον αντίστοιχο τρόπο που την εγγράφει στα τοπία: χωράφια, γέφυρες, λιμάνια. Το πέρασμα των προγόνων μας στη σαβάνα, πριν 9.000.000 έως 6.000.000 χρόνια, άλλαξε την τροφική αλυσίδα. Αυτό αποτυπώθηκε σε μεταβολή του οδοντικού τόξου. Αλλά ο μεγάλος σταθμός στην ανθρωπογένεση ήταν η κατάκτηση της όρθιας κίνησης. Επηρέασε την ανατομία –λεκάνη, ινιακό τρήμα κ.ά.- καθώς επίσης και τη φυσιολογία, γιατί διέθετε τα χέρια για πλήθος νέες δραστηριότητες. Κυριότερη από τις δραστηριότητες αυτές ήταν η κατασκευή εργαλείου από άλλο εργαλείο, που καθιερώθηκε ως το πιο αποφασιστικό κριτήριο της εμφάνισης του ανθρώπου, πριν 2.900.000 χρόνια. Η χωρητικότητα του εγκεφάλου του (520 κυβ. εκ.) μόλις ξεπερνούσε τότε το άνω όριο των πρωτευόντων (480 κυβ. εκ.). Εκείνο, όμως, που έχει σημασία είναι ότι το πλήθος των νέων δραστηριοτήτων –κατασκευή εργαλείων και καταυλισμού, κυνήγι και τροφοσυλλογή, κοινωνικότητα και φροντίδα, καταμερισμός και διανομή- οδήγησε σε επιτάχυνση της ανάπτυξης του εγκεφάλου με ρυθμό 100πλάσιο από τον ταχύτερο ρυθμό εξέλιξης που είναι γνωστός στα θηλαστικά (Chance 1962: 29). Στα 1.500.000 χρόνια που διήνυσε ο αυστραλοπίθηκος, η χωρητικότητα εγκεφάλου αυξάνει κατά 50% και στα επόμενα 500.000 χρόνια διπλασιάζεται (Δημητρίου 1995: 424). Για τους παλαιοανθρωπολόγους θεωρείται πλέον σαφές ότι η ανάπτυξη του εγκεφάλου είναι αποτέλεσμα της τεχνολογικής ανάπτυξης, δηλαδή ότι είναι προϊόν βιολογικοποίησης των επιτεύξεων της ανθρώπινης δραστηριότητας (Washburn 1960: 4˙ Tobias 1991:379).

Υπάρχουν και άλλες βιολογικοποιήσεις της κοινωνικής ιστορίας του ανθρώπου στην πορεία της φυλογένεσής του. 1) Η πτώση του τριχώματος, εξαιτίας του κυνηγιού (Montague 1964: 161). 2) Η μείωση των κυνοδόντων, χάρη στη χρήση του εργαλείου και της φωτιάς. 3) Η συμπάθεια και έλξη για τη φωτιά, η οποία, αντίθετα, τρομάζει όλα τα θηλαστικά. 4) Η ελάφρυνση του σκελετού, εξαιτίας της ανακάλυψης των ριπτικών όπλων. 5) Η μείωση της επιθετικότητας, εξαιτίας της συνεργασίας-διανομής (Knauft 1987: 479). Όλα αυτά, κατανοήσιμα για την ανθρωπολογία, όπως και για τη διαλεκτική, μένουν ξένα για την ερμηνευτική του μηχανοκρατικού υλισμού. Ο υλισμός αυτός είναι αναχρονιστικός, παλεύει με το φάντασμα του λαμαρκισμού και, το σπουδαιότερο, εξηγεί με το τυχαίο και τη μετάλλαξη εκείνο που αποτελεί την ουσία της ζωής, την αλλαγή. Πιστεύοντας στις μεταλλάξεις, πιστεύουμε ότι η εξέλιξη είναι ανωμαλία της φύσης. Έτσι, φτάνουμε στο παράδοξο όπου ο βιολογισμός, βυθισμένος ο ίδιος στη μεταφυσική του αναλλοίωτου και των ουσιών, κατηγορεί τις αντίθετες απόψεις ως μεταφυσικές.

Πιο θεαματική επέμβαση του ανθρώπου στη φυλογένεσή του είναι η κατάκτηση της γλώσσας. Πρόκειται για σαφώς ασυνεχές φαινόμενο, λόγω των δύο βαθμών άρθρωσης, και αναπτύσσεται μάλλον σε δύο φάσεις, πριν 1.500.000 χρόνια η πρώτη, μαζί με την εξημέρωση της φωτιάς, και στα πριν 400.000 χρόνια η δεύτερη. Συνεπάγεται το συντονισμό λειτουργίας πολλών οργάνων: χειλιών, γλώσσας, φωνητικών χορδών, φαρυγγικού θαλάμου, αφτιών και με συντονισμό του σώματος. Η ύπαρξη τέτοιου συντονισμού μεταφέρει το πρόβλημα πέρα από τις μεταλλάξεις. Βιολογικοποίηση της γλώσσας σημαίνει ότι η γλωσσική ικανότητα (competence) περνά στον έλεγχο του γενετικού κώδικα, του DNA –είναι το έμφυτο του Chomsky. Αλλά η γλωσσική επιτέλεση (performance) και το περιεχόμενό της παραμένουν κάτω από τον έλεγχο του πολιτισμικού κώδικα και της δραστηριότητας των υποκειμένων.

Πολιτισμικός κώδικας είναι οι θεσμοί, η συσσωρευμένη κοινωνική εμπειρία και οι ρυθμιστικές σχέσεις που παράγουν τις σημασίες και τις συμπεριφορές στη νοόσφαιρα. Εάν το ανθρώπινο ον δεν αντλήσει από το θησαυρό του πολιτισμικού κώδικα, εάν δε βαπτιστεί στην κουλτούρα, τα γονίδιά του δεν είναι ικανά να τον κάνουν άνθρωπο. Θα παραμείνει «άγριο» παιδί.

Η αναγωγή του πολιτισμικού στο γενετικό κώδικα είναι αδύνατη, άρα και η χαρτογράφηση των γονιδίων με σκοπό την ερμηνεία του πολιτισμού είναι χίμαιρα, γιατί:

1) Το νεογέννητο διαθέτει ελάχιστες ορμέφυτες αντιδράσεις˙ δεν παρουσιάζει φόβο, απειλή στον γκρεμό κ.λπ. Ικανότητες που τα άλλα θηλαστικά κατέχουν εκ γενετής, ο άνθρωπος πρέπει να τις μάθει: όρθια κίνηση, κολύμπι, τραγούδι, σεξ.

2) Αυτό που για μια ορισμένη κουλτούρα ή κοινωνική τάξη είναι ωραίο, για μια άλλη μπορεί να είναι χυδαίο. Άρα δεν υπάρχουν κριτήρια που να εντάσσουν τις συμπεριφορές σε φυσικές σταθερές. Το «σταρ σίστεμ» δε χρειάστηκε να χρησιμοποιήσει γονίδια για να παράγει βεντέτες του σινεμά.

3) Μεγάλο μέρος από τις συμπεριφορές και τις δραστηριότητές μας διαδραματίζονται μέσα στο δίλημμα και στην αμφισημία –το γέλιο, η εκδίκηση, η κηδεμονία- οπότε δεν μπορούν να αντιπαρατεθούν σε βιολογικές σταθερές.

4) Το ποια είναι η κατανομή των γονιδίων ορίζεται από τις σχέσεις συγγένειας και τη δομή της οικογένειας, που είναι αποκλειστικά κοινωνικοί όροι.

5) Όχι μόνο οι συμπεριφορές και οι δραστηριότητες δεν καθορίζονται από βιολογικές σταθερές, αλλά υπάρχουν μερικές που είναι εντελώς αντίθετες προς αυτές ή τις αναιρούν. Π.χ. η αυτοκτονία, ο ασκητισμός, η αυτοθυσία κ.ά., που δεν εκδηλώνονται στα ζώα. Συχνά, η βιολογική αξία της ζωής θυσιάζεται στην πολιτισμική αξία του γοήτρου. Πολλά ανάλογα φαινόμενα αντιστράτευσης στους βιολογικούς νόμους, όπως είναι ο θάνατος από θλίψη, ο σαμανισμός, η δημογραφική πτώση από την άρνηση της «θέλησης του ζην», βεβαιώνουν την αυτοδυναμία της νοόσφαιρας.


Στο θόρυβο που γίνεται για τη χαρτογράφηση των γονιδίων –αφορά στην αποτύπωση 3 δισεκατομμυρίων βάσεων που συνθέτουν τα αμινοξέα, συστατικά των γονιδίων- πρωτοστατούν επιφανείς πολιτικοί και μεγάλες εταιρείες. Άσχετα από το τι σημαίνει το ενδιαφέρον της πολιτικής, είναι αξιοσημείωτο ότι δε μιλούν, πλέον, για συμπεριφορές αλλά για πρωτεΐνες. Θεωρούν ότι η αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος του ανθρώπου θα δώσει τουλάχιστον τη βάση για τη μελέτη της προδιάθεσης ή ευαισθησίας σε διάφορα νοσήματα και θα επιτρέψει τη σύνταξη νέων πρωτοκόλλων πρόληψης και θεραπείας, με αποτέλεσμα την αύξηση του ορίου ζωής. Αυτό είναι κάτι που το ευχόμαστε, αλλά όχι πανάκεια. Γιατί δεν μπορεί να αναιρέσει τους κύριους παράγοντες που προσδιορίζουν την υγεία και το όριο ζωής και που είναι οι χρόνιες ασθένειες, το επίπεδο φτώχειας και πείνας, οι πόλεμοι και οι συνθήκες εργασίας, η βλάβη του ανοσοποιητικού συστήματος. Ούτε αναιρεί το γνωστό γεγονός ότι, ενώ προοδεύει η ιατρική, μαζί της και η γενετική, εν τούτοις αυξάνουν οι ασθένειες. Και αυτά, χωρίς να αναφέρουμε τις εμπορευματικές και κοινωνικές συνέπειες σε μια κοινωνία με τόσο βαθιές ανισότητες και τόσο πάθος στη σπέκουλα.

Από το γεγονός ότι η νοόσφαιρα αντενεργεί στη βιόσφαιρα και ότι ο άνθρωπος αναδομεί τον εαυτό του, απορρέουν σημαντικές συνέπειες. Εν πρώτοις, αφού ο άνθρωπος επεμβαίνει συνεχώς στη φυλογένεσή του, τότε το νεογέννητο περικλείει την ιστορία της ανθρωπότητας, όπως το έμβρυο περικλείει την ιστορία της ζωής. Δεν είναι ένα άγριο βιολογικό ον προσφερόμενο για εξημέρωση, αλλά ένα σύστημα φορτισμένο με δυνατότητες και πλαστικότητα.

Δεύτερο σημαντικό είναι η τροποποίηση ορισμένων βιολογικών νόμων, όταν πρόκειται για τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, στο πεδίο της εξέλιξης των ανθρωπίδων, ο νόμος της απόκλισης μετατρέπεται σε νόμο της σύγκλισης (Teilhard de Chardin 1983: 245, 268˙ Huxley 1961: 121) –η ορθογναθία γίνεται καθολική τάση. Ταυτόχρονα μειώνεται η δράση της φυσικής επιλογής (Wallis 1931: 74˙ Quigley 1973: 502˙ Count 1975: 407˙ Schrödinger 1995: 98˙ Brace1995: 718). Ο περιορισμός της επιλογής οφείλεται σε πολλούς λόγους: α) στην αύξηση της μακροβιότητας, β) στην ανάπτυξη των νεογέννητων μέχρι την κρίσιμη ηλικία των 7 ετών με κάλυψη από τις εξωτερικές δράσεις, μέσα στο ομοιογενές κοινωνικό περιβάλλον (φροντίδα, θαλπωρή, διατροφή, αγκαλιά, επικοινωνία), γ) στην επέμβαση του ανθρώπου (ιατρική, γενετική), δ) στην άμεση και καθολική μετάδοση κάθε καινοτομίας ή πληροφορίας σε όλα τα μέλη της κοινότητας, οπότε αχρηστεύεται ο μηχανισμός της μετάδοσης μέσω των γονιδίων των απογόνων. Επαλήθευση και συνέπεια αυτού είναι η απεξάρτηση των ανθρωπίδων από τα διάφορα γεωγραφικά περιβάλλοντα, στο μέτρο που αναπτύσσουν την ομπρέλα της κουλτούρας –ο άνθρωπος είναι το μοναδικό είδος που ζει σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη.

Η πολιτική διάσταση φωτίζει τις ουσιώδεις πλευρές ενός φαινομένου, εισάγοντας τις ερωτήσεις: από ποιον εκτελείται, για ποιον και με τι σκοπό. Αποκαλύπτει τις σχέσεις εξουσίας που το δομούν σε κάθε περίπτωση κοινωνικο-ιστορικών συνθηκών. Ποιο είναι το πολιτικό μήνυμα του βιολογισμού; Είναι η παθητική στάση και η υποταγή του ανθρώπου στο βιολογικό πεπρωμένο. Το παράδοξο στην υπόθεση, που αξίζει να το διερευνήσουμε, αποτελεί το γεγονός ότι φορέας του πεπρωμένου δεν είναι τα γονίδια αλλά οι σχέσεις εξουσίας που χρησιμοποιούν τη θεωρία της μονομερούς κυριαρχίας τους στην κοινωνική ζωή και στην ιστορία. Ο μαύρος, ο Εβραίος και ο μετανάστης δεν είναι θύματα των γονιδίων τους αλλά των πολιτικών μηχανισμών βίας.

Δεύτερο χαρακτηριστικό στην πολιτική διάσταση του βιολογισμού είναι ότι χρησιμοποιείται από τη συντηρητική αντίδραση για να αναιρέσει ή να μειώσει τα επιτεύγματα της ανθρώπινης γνώσης. Τέτοια ήταν η προσπάθεια τουCavalli-Sforza (1991: 104) που προσπάθησε με βάση το DNA των μιτοχονδρίων να αναστηλώσει το «γενετικό δένδρο» των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Αλλά η αντιστοιχία μεταξύ φυλής και γλώσσας, που συνδέθηκε με το ρατσισμό, είχε καταρριφθεί πριν πολύ καιρό από την ανθρωπολογία (Boas 1911). Εξαιτίας πλήθους επιστημονικών αυθαιρεσιών και η τελευταία αυτή προσπάθεια απέτυχε.

Χαρακτηριστική για τις πολιτικές σκοπιμότητες και την πολεμική προς την κοινωνική εξέλιξη, που κρύβει ο βιολογισμός, είναι η γνωστή στην ιστορία της επιστήμης απάτη του Πίλτνταουν. Παρουσίασαν ως παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα το συνδυασμό ανθρώπινου κρανίου με σιαγώνα πρωτεύοντος για να υποστηρίξουν ότι ο άνθρωπος υπήρξε προϊόν μιας ανεξέλεγκτης αύξησης του εγκεφάλου σε πιθηκίσιο σώμα.

Περισσότερος θόρυβος έγινε με την «αφρικανική Εύα». Πρόκειται για την προσπάθεια, πάλι με βάση το DNA των μιτοχονδρίων (RCann et al. 1987: 31), να υποστηριχτεί ότι ο σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens sapiens) είναι ανεξάρτητος γενετικά από τον Νεάντερταλ (Homo sapiens) και ότι η γενέτειρά του ήταν η Ν. Αφρική, πριν 200.000 χρόνια. Είναι η πολλοστή θεωρία που επινοείται για να απεξαρτηθεί το «ευγενές» και «περιούσιο» ανθρώπινο είδος από τους «δύσμορφους» προγόνους του και, από τον ενοχλητικό Νεάντερταλ, φτάνοντας μέχρι του σημείου να παραβιαστεί η φυσική εξέλιξη. Είναι εκπληκτικό, πως οι οπαδοί της αφρικανικής Εύας, από την προκατάληψη να μη συγγενέψουνε με τον Νεάντερταλ, ανέχονται ένα πλήθος επιστημονικές παραβιάσεις, αγνοούν την ύπαρξη του κοινωνικού παράγοντα και της νοόσφαιρας, ακόμα και την ισχύ βιολογικών αρχών –όπως του «ανταγωνιστικού αποκλεισμού» του Mayr- ή παραβλέπουν την κοινή διαπίστωση ότι η εξέλιξη των ανθρωπίδων έχει δικτυωτή μορφή (BWood 1989: 189, 1992: 789). Παραβλέπουν ότι ο Νεάντερταλ αποτελεί αποφασιστικό κόμβο στην εξελικτική διαμόρφωση του Homo, δεδομένου ότι γνώριζε τη ναυτιλία και χάρη σ΄ αυτή πέρασε πριν 70.000 χρόνια στην Αυστραλία και, το πιο σοβαρό, ότι φρόντιζε τους νεκρούς του, πράγμα το οποίο θεωρείται εκδήλωση της συνείδησης και ουσιαστικό κριτήριο του ανθρώπου. Η επίθεση αυτή κατά του Νεάντερταλ, που προσβάλλει στο βάθος την ενότητα εξέλιξης του ανθρώπου, συνεχίζεται παρά τις αναιρέσεις που υπέστη από πολλές πλευρές.

Είναι καιρός να επισημάνουμε τη στράτευση της θεωρίας στην επιστήμη και να ασκήσουμε κριτική με βάση τα διεπιστημονικά κριτήρια. Παράλληλα, θα πρέπει και η μοριακή βιολογία να αναπτύξει τη θεωρία της, να επιλύσει τα προβλήματα των ρυθμιστικών γονιδίων, των ιντρονίων κ.ά. και να ορίσει τη θέση της στη γενική βιολογία.


Ο Σωτήρης Δημητρίου είναι ανθρωπολόγος

Πηγή: Περιοδικό «Ουτοπία», τεύχ. 42 (Νοέμβριος  Δεκέμβριος 2000)

Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο Ορίζοντας
_________

Βιβλιογραφία

Brace, C., 1995 «Biocultural interaction and the mechanism of mosaic evolution in the emergence of “modern” morphology» -Am. Anthr/gy 97 (4).

Cann, R. et al., 1987 «Mitochondrial DNA and human evolution» - Nature 325.

Chance, M.R.A., 1962, «The Nature & Special Features of Instinctive Social Bond of Primates», στο S. Washburn, Social life of Early Man – London, Methuen.

Count, E., 1975 «On Evolution of the Brain and Intelligence» - Cur. Anthr/gy 16 (3).

Δημητρίου, Σ., 1995, Η εξέλιξη του ανθρώπου: Ανθρωπογένεση – Αθήνα, Καστανιώτης.

Damasio, A. & H. Damasio, 1992, «Brain and Language» - Sciant. Amer. 267 (3).

Holloway, R., 1966, «Cranial Capacity, Neural Reorganization, and Hominid Evolution: A Search for More Suitable Parameters» - Amer. Anthr. 68.

Huxley, J., 1961, Evolution in Action – Mentor, New York.

King, M-C. & A. Wilson, 1975, «Evolution at Two Levels in Humans and Chimpanzees» - Science 188. 

Knauft, B., 1987, «Reconsidering Violence in Simple Human Societies» - Cur. Anthr/gy 28 (4).

Montague, A., 1964, «The Human Revolution» - Cur. Anthr/gy 5 (3).

Morange, M., 1986, «Biologie moléculaire et anthropologie» - Homme 97-98.

MorangeM., 1999, Ιστορία της μοριακής βιολογίας – Αθήνα, Καστανιώτης.

Penrose, L.S., 1962, Introduction à la génétique humaine – Paris, Colin.

Quigley, C., 1973, «On Assumption and Inference on Human Origin» - Cur. Anthr/gy 14 (4).

Sahlins, M., 1980, Critique de la sociobiology [1976] – Paris, Gallimard.

SchrödingerE., 1995, Τι είναι η ζωή; - Αθήνα, Κωσταράκης.

Schuman, E., 1997, «Growth Factors Sculpt the Synapse» - Science 275 (2).

Teilhard de Chardin, P., 1983, The Phenomenon of Man – Colliers, London.

Tobias, P., 1991, «Nouvelles Hypothéses syr l‘ apparition de l’Hominidé dans un Environnement Africain Instable» - Anthr/gie 95 (2/3).

Wallis, W., 1931, «The Structure of Prehistoric Man», στο CALVERTON (ed), The Making of Man – New York, Modern Library.

Washburn, S., 1960 «Tools and Human Evolution» - Scient. Amer. 203 (3).

Watson, J., 1971, The Double Helix [1968] – Harmondsworth, Penguin.

Wood, B., 1989, «A Theory of Human and Primate Evolution» - Nature 339.

Wood, B., 1992, «Origin and evolution of the genus Homo» - Nature 355.

Yunis, G. et al. 1980, «The Striking Resemblance of High-Resolution G-Banded Chromosomes of Man and Chimpanzee» -Science 208.