Από την Διονυσιακή Λατρεία στις Απόκριες

Από την Διονυσιακή Λατρεία στις Απόκριες 1

ΔΙΟΝΥΣΟΣ - ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ

[.....]

Γιορτή ανατροπής και αναγέννησης

Στην ιδέα της ανατροπής της τάξης του κόσμου, στην αμφισβήτηση ιεραρχίας και στην κατάργηση καθιερωμένων ορίων, εστιάζεται η φιλοσοφία των αποκριάτικων εθίμων.

Από τις λατρευτικές εθιμικές τελετουργίες, που ξεδιπλώνονται στον κύκλο του χρόνου, πιο ανθεκτικές αποδείχτηκαν εκείνες των αγροτικών κοινωνιών, κρατώντας στο βάθος αναλλοίωτο το μαγικοθρησκευτικό τους πυρήνα. Εθιμα, πίσω από τα οποία κρύβονται αρχέγονες δοξασίες και δεισιδαιμονίες, ανεξιχνίαστες για το νου του λαϊκού ανθρώπου, αλλά βαθιά ριζωμένες στην ψυχή και τη συνήθειά του.

Στις γιορτές και ιεροτελεστίες με φανερή παγανιστική αγροτική προέλευση, ανήκει η νεοελληνική αγροτική Αποκριά. Σε μια κρίσιμη καμπή του χρόνου, στο πέρασμα από το χειμώνα στην άνοιξη, οι άνθρωποι με αυτές τις προεαρινές τελετουργίες και το ξέφρενο ξέσπασμα χαράς πανηγύριζαν την ετήσια αναγέννηση του κόσμου.

Η Αποκριά, όπως περίπου διαμορφώθηκε στους Βυζαντινούς χρόνους, περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα παμπάλαιων εθίμων, αποτελώντας, ακόμα και στις μέρες μας, μια γιορτή με ψυχαγωγική, αλλά και κοινωνική διάσταση. Η φιλοσοφία των αμέτρητων αποκριάτικων εθίμων, που συναντάμε στις διάφορες γωνιές της χώρας μας, εστιάζεται στην ιδέα της ανατροπής της τάξης του κόσμου, στην αμφισβήτηση αξιών και ιεραρχίας, στην κατάργηση ορίων και καθιερωμένων νόμων.

Αντίσταση σε κοσμική ή υπερκόσμια καταπιεστική εξουσία

Κορυφαία γιορτή χαράς και ανανέωσης για το λαϊκό άνθρωπο, η Αποκριά παρέμεινε η μόνη καθαρά εξωεκκλησιαστική λατρευτική ψυχαγωγική γιορτή, που τυπικοί μόνο δεσμοί τη συνδέουν με το χριστιανικό εορτολόγιο. Οπως αναφέρει η λαογράφος - εθνολόγος Μιράντα Τερζοπούλου, «με τη συνειδητοποίηση του παράλογου κάθε κοινωνικής διάκρισης και του αυταπόδεικτου της πανανθρώπινης ισότητας, η ανατροπή προκύπτει σαν φυσικό και εύλογο επακόλουθο». Ανατροπή, που σε επίπεδο «εικόνας» συντελείται «μέσα από τις μεταμφιέσεις και τα δρώμενα, όπου τα άτομα δεν μπορούν να καθοριστούν ούτε από φύλο, ούτε από την ηλικία, ούτε καν από το ζωικό είδος τους: Οι άντρες γίνονται γυναίκες, οι γυναίκες άντρες, οι φτωχοί αρχοντάδες, οι παλαβοί βασιλιάδες, οι γριές λεχώνες, οι άνθρωποι ζώα, οι ιερουργίες φάρσες, μέσα σ' ένα γενικό χαοτικό κλίμα, όπου η τρέλα αντικαθιστά τη σοβαρότητα, η κατάχρηση τη συνήθη λιτότητα, ο αισθησιασμός την εγκράτεια, η ανεξέλεγκτη σεξουαλικότητα τον αυστηρό έλεγχο, η αταξία την τάξη.

Με αντίστοιχο τρόπο συντελείται η ανατροπή και σε επίπεδο «λόγου», που είναι «ο κωμικός λόγος, και κυρίως ο λόγος των τραγουδιών, τα οποία απηχούν όλο το σύστημα ιδεών, αξιών και αναπαραστάσεων για το φυσικό κόσμο και την κοινωνία, ιδωμένο όμως με την οπτική του καρναβαλιού, άρα αντεστραμμένο. Στο πλαίσιο του αντεστραμμένου αυτού συστήματος αξιών, νομιμοποιείται η ελευθεροστομία, η βωμολοχία, η παραβίαση των ισχυρών ταμπού, η βεβήλωση της ιερότητας, η διατυμπάνιση της σεξουαλικής επιθυμίας. Τα παράλογα γίνονται λογικά, το ψέμα διαψεύδει την αλήθεια, τα αντίθετα και αντίπαλα συναντιούνται και συμβιβάζονται. Ανθρωποι που δεν είναι αυτό που φαίνονται τραγουδούν τραγούδια που δεν εννοούν αυτό που λένε. Γιατί, μέσα από τον εύθυμο, ανάλαφρο, περιπαικτικό λόγο και τις κωμικές καταστάσεις και μέσα από το παραπλανητικό μπέρδεμα σημαινόντων και σημαινομένων, αναζητούν τον διφορούμενο κώδικα, με τον οποίο θα εκφράσουν τη διαμαρτυρία τους για τα κακώς κείμενα, θα δηλώσουν την αντίστασή τους σε κάθε κοσμική ή υπερκόσμια καταπιεστική εξουσία».

Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας οι ανάγκες έκφρασης ήταν διαφορετικές. Εκτός από μια φυσική ροπή των ανθρώπων προς τη χαρά και τη διασκέδαση ακόμα και στις πιο σκοτεινές περιόδους της ιστορίας διακρίνουμε εδώ και την ανάγκη των υποδούλων, να τονώσουν την εθνική τους συνείδηση μέσα από εκδηλώσεις που τους παρείχαν αυτή τη δυνατότητα, είτε γιατί το ανέχονταν οι κατακτητές είτε γιατί δεν το αντιλαμβάνονταν.

Όπως αναφέρει ο Νάσης Αλευράς στην μελέτη του «Ο Φανός στην Κοζάνη», οι Φανοί αποτελούσαν τόπο συγκέντρωσης για του υπόδουλους Έλληνες όπου συνεννοούνταν και έπαιρναν αποφάσεις κατά την επανάσταση του 21 και στο κατοπινό Μακεδονικό Αγώνα. Μάλιστα, σε τούτον τον τελευταίο, κουβαλούσαν και μοίραζαν κρυφά τα όπλα και τα πολεμοφόδια δια τους αντάρτες.

Μαινάδα

Η διαχρονική ανατροπή της τάξης

Εχοντας τις ρίζες της στην αρχέγονη αγωνία και αγώνα του ανθρώπου για την επιβίωση, η Αποκριά αποτελεί ταυτόχρονα και το πιο καταλυτικό «βήμα» διακωμώδησης των κυρίαρχων ηθών κάθε εποχής.

Η Αποκριά, πέραν των άλλων ιδιομορφιών, κατέχει κι αυτή της μοναδικής αρχέγονης τελετής, που δεν μπόρεσε να απορροφήσει ή να ιδιοποιηθεί ο χριστιανισμός (όπως έγινε με τις γιορτές του Δωδεκαήμερου κ.ά.), με φυσικό επακόλουθο, η Εκκλησία να την εξοβελίσει από το τυπικό της, χωρίς όμως να καταφέρει να τη θέσει υπό καταστολή στη λαϊκή συνείδηση.

Ετσι, η Αποκριά αποτελεί μέχρι σήμερα, πραγματικά, ένα εθιμικό «μνημείο» για τους λαογράφους, ακριβώς γιατί δε νοθεύτηκε από το χριστιανισμό, και, σε κάθε περίπτωση, μια λυτρωτική «όαση» για το λαό, ο οποίος επιμένει, παρά και ενάντια, ορισμένες φορές, στα ξένα πρότυπα του καρναβαλιού, να εκφράζει τις αγωνίες και τις ελπίδες του με την ανατρεπτική, χιουμοριστική, αθυρόστομη και «μαγική» διάθεση αυτών των ημερών. Αναβιώνοντας, μάλιστα - και χάρη στους τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους ανά την Ελλάδα - τελετουργικά της γιορτής, που είτε είχαν ξεχαστεί στο πέρασμα του χρόνου, είτε είχαν χάσει την παλιά τους αίγλη. Προσδίδοντας με αυτόν τον τρόπο στην Αποκριά ακόμη ένα σημειολογικό στίγμα, σύγχρονο αυτή τη φορά, αλλά σε άμεση συνάρτηση με το πνεύμα της γιορτής, δηλαδή τη λανθάνουσα επιμονή του λαού μας να αντιστέκεται στην πλαστή, ψεύτικη, εμπορευματοποιημένη αντίληψη για τη διασκέδαση, την ψυχαγωγία και τον πολιτισμό εν γένει.

Σάτυρος

«Ξορκίζοντας» την εξουσία και το θάνατο

Ακριβώς αυτή η διάθεση είναι το κεντρικό στοιχείο αυτής της γιορτής, που την κατέστησε υπό διωγμόν από την Εκκλησία, ενώ παράλληλα της χάρισε αυτήν την αξιοθαύμαστη μακροζωία ανά τους αιώνες. Η μεταμφίεση, το μεθύσι, η αθυροστομία, οι φαλλικοί συμβολισμοί, οι τελετουργικοί χοροί και οι άλλες εκδηλώσεις, που έχουν τις ρίζες τους στις αρχέγονες, μαγικές τελετές για το καλωσόρισμα της άνοιξης, για το «καλόπιασμα» της γης που πρέπει να είναι γόνιμη και τη νέα χρονιά για να θρέψει την ομάδα ή την κοινότητα, συνδέονται στην Αποκριά με το στοιχείο της ανατροπής της τάξης, όπου όλα επιτρέπονται. Και σε αυτό το «όλα» εμπεριέχεται η διακωμώδηση της εξουσίας και η συμβολική έκφραση από το λαό της γνώσης της ουσίας των πραγμάτων. Γνώση σαφώς απαγορευμένη, αφού κουβαλά το σπέρμα της κοινωνικής ανατροπής.

Στο βαθμό που κυριαρχούν τα μαγικά στοιχεία της γιορτής, η Αποκριά αποτελεί και μια συμβολική νίκη όχι μόνο ενάντια στην εξουσία, αλλά ακόμη και στο θάνατο. Οπως σημειώνει η λαογράφος -εθνολόγος Μιράντα Τερζοπούλου «η ιδέα του θανάτου που υπόκειται σ' όλη την αποκριάτικη λατρευτική δράση - της οποίας μάλιστα οι περισσότερες εκδηλώσεις διεξάγονται στο ύπαιθρο, πάνω στο νωπό, λόγω της εποχής, χώμα - αναδεικνύει τον πολύσημο συμβολισμό της ίδιας της γης, ως υποδοχέα των νεκρών σωμάτων αλλά και ως μήτρας και τροφοδότριας κάθε μορφής ζωής. Η ταύτιση της γονιμότητάς της με τη γυναικεία γονιμότητα δίνει τη βάση για μια σειρά μιμικών παραστάσεων με το διφορούμενο θέμα όργωμα-συνουσία. Αλέτρι, υνί και φαλλός, ταυτόσημα, είναι πρωταγωνιστικά σύμβολα του ελληνικού καρναβαλιού, τόσο ως θεατρικά εξαρτήματα των μεταμφιεσμένων όσο και ως θέμα των αδόμενων τραγουδιών, δίνοντας μέσα από το συνταυτισμό φύσης- ανθρώπων μια υπόσχεση γονιμότητας και αιωνιότητας... Η συμφιλίωση με το θάνατο δίνει στους ανθρώπους την αίσθηση μιας απεριόριστης υπαρξιακής ελευθερίας, που πρώτα απ' όλα εκδηλώνεται ως αμφισβήτηση κάθε κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας». 

[.....]

Ολόκληρο το άρθρο στο ιστολόγιο thehistoryofgreece