Τρίτη 29 Μαρτίου 2016

Τόμας Σάζ: "Η Ψυχιατρική Ταξινόμηση σαν Στρατηγική Προσωπικής Καταπίεσης"


Η Ψυχιατρική Ταξινόμηση σαν στρατηγική προσωπικής καταπίεσης
(Απόσπασμα)


Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που ταξινομεί. Οτιδήποτε σκεφτόμαστε ή κάνουμε πρέπει να τοποθετείται στη σωστή κατηγορία. Στα παλιά χρόνια που η θεολογία ήταν ο ανώτατος κριτής των ανθρώπων με τις συγκρουόμενες γνώμες, τα πράγματα ήταν πιο εύκολα. Ο άνθρωπος δεν ταξινομούσε. Μονάχα ο Θεός μπορούσε να το κάνει αυτό. Τον καιρό εκείνο, η δουλειά του επιστήμονα ήταν παρόμοια με τη δουλειά του διαρρήκτη χρηματοκιβωτίων: ξεκλείδωνε τον μυστηριώδη συνδυασμό που ο Θεός είχε βάλει στη φύση.
Η σύγχρονη επιστήμη εκθρόνισε τον ουράνιο ταξινόμο. Και το έκανε, συλλαμβάνοντας μιαν αντίθετη άποψη του κόσμου, βλέποντάς τον σαν ένα χώρο όπου «βασιλεύει το χάος και η σύγχυση» ως τη στιγμή που ο άνθρωπος θα φέρει την τάξη και την αρμονία. Έτσι, η διαφορά ανάμεσα στα ζώα και τους ανθρώπους, τις πέτρες και τα δέντρα, δεν είναι αποτέλεσμα ενός Θεϊκού προγράμματος παραγωγής – όπως μας λέει η Γένεση – αλλά η εκδήλωση της δύναμης του ανθρώπου να δημιουργεί κατηγορίες χρησιμοποιώντας σύμβολα.
Όμως αν δεν α ν α κ α λ ύ π τ ο υ μ ε αλλά δ η μ ι ο υ ρ γ ο ύ μ ε κατηγορίες, πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως βάζουμε τα πράγματα στις σωστές τους θέσεις;
Στην Ψυχιατρική, κάθε συζήτηση σχετική με το θέμα της ταξινόμησης στηρίζεται στη βασική αρχή πως υπάρχουν στη φύση ανώμαλες ψυχικές καταστάσεις ή μορφές συμπεριφοράς, και πως είναι επιστημονικά σωστό και ηθικά αξιέπαινο να τοποθετήσουμε τους ανθρώπους που υποφέρουν από τέτοιες καταστάσεις ή εκδηλώνουν τέτοια συμπεριφορά, σε κατηγορίες, αποδίδοντάς τους τα κατάλληλα ονόματα.
Η προσωπική μου σκέψη και πείρα με οδήγησαν στην αμφισβήτηση αυτών των αρχών. Φυσικά, αυτό που αμφισβητώ, δεν είναι η ύπαρξη πάμπολλων ποικιλιών στην προσωπική συμπεριφορά, ούτε η δυνατότητα να τους δοθούν διάφοροι χαρακτηρισμοί. Αυτό που αμφισβητώ είναι η λογική βάση και το ηθικό υπόβαθρο της αρχής που διέπει όλα τα υπάρχοντα συστήματα ψυχιατρικής ταξινόμησης: πως η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι ένα φυσικό φαινόμενο, και, όπως όλα τα φυσικά φαινόμενα, έτσι κι αυτό πρέπει να ταξινομηθεί.
Κι όμως, φαινομενικά, η θέση του νοσολόγου ψυχιάτρου μπορεί να είναι ακλόνητη. Ζούμε σε μια επιστημονική εποχή και η πίστη μας στις φυσικές επιστήμες είναι απέραντη. Αν μπορούμε να ταξινομήσουμε τη συμπεριφορά των ζώων και των άστρων, γιατί όχι και τη συμπεριφορά των ανθρώπων;
Μπορεί να είναι δύσκολο ν’ αντισταθεί κανείς στον πειρασμό του θετικισμού αλλά αν ο ερευνητής της ανθρώπινης φύσης δεν αντισταθεί, θα αποτύχει σαν ανθρωπιστής. Στην επιστήμη της συμπεριφοράς η λογική του φυσικόεπιστημονισμού αποδεικνύεται εντελώς εσφαλμένη: γιατί δεν λαμβάνει υπόψη τη διαφορά ανάμεσα στο πρόσωπο και το πράγμα και την επίδραση που έχει η γλώσσα στο καθένα από αυτά.
Η ειδική γλώσσα της φυσικής μας βοηθάει να κατανοήσουμε και να εξουσιάσουμε τα φυσικά αντικείμενα. Αν αντιλαμβανόμαστε τη ψυχιατρική (ή τη Ψυχολογία) όπως και τη Φυσική, τότε, η δική της ειδική γλώσσα θα πρέπει να εξυπηρετεί έναν παρόμοιο σκοπό: να μας βοηθάει να κατανοούμε και να εξουσιάζουμε τους ανθρώπους. Αλλά η άσκηση ελέγχου και εξουσίας πάνω στους ανθρώπους είναι μια πράξη ηθικά θεμιτή; Ειδικότερα, είναι ένα θεμιτό ηθικά επιστημονικό έργο; Αν η επιστήμη του ανθρώπου αποβλέπει στο να εξουσιάσει τους ανθρώπους, τότε σε τί διαφέρει από το νόμο και τη θρησκεία, ή τη διαφήμιση και την πολιτική; Δεν χωρά αμφιβολία: η φύση, το πεδίο και η ηθική της επιστήμης του ανθρώπου χρειάζεται μεγαλύτερη διασάφηση.
Μπορούμε να είμαστε σίγουροι για ένα πράγμα: μόνο ο άνθρωπος δημιουργεί σύμβολα και επηρεάζεται από αυτά. Όταν λοιπόν οι άνθρωποι ταξινομούνται, επηρεάζονται, ενώ τα ζώα και τα πράγματα δεν επηρεάζονται. Λες έναν άνθρωπο «σχιζοφρενή» και κάτι παθαίνει, λες ένα ποντίκι «ποντίκι» και ένα βράχο «γρανίτη» και δεν παθαίνουν τίποτα. Με άλλα λόγια, στην ψυχιατρική και στις ανθρώπινες υποθέσεις γενικά η πράξη της ταξινόμησης είναι ένα γεγονός με τεράστια σημασία. 

2


Το πρόβλημα της ψυχιατρικής ταξινόμησης είναι τόσο παλιό όσο και η ίδια η ψυχιατρική. Θα ήταν λοιπόν σωστό, πριν μπούμε σε έναν καινούργιο δρόμο με κατεύθυνση άγνωστη, να εξετάσουμε τους παλιούς δρόμους με τις γνωστές κατευθύνσεις.
Τα νοσολογικά σχήματα της ψυχιατρικής είναι αμέτρητα. Αλλά, γενικά, βασίζονται σ’ ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα θεωρητικά και μεθοδολογικά πρότυπα: 1) ιατρική (ή παθολογική ανατομία και φυσιολογία), 2) ιδιοσυγκρασία ή κληρονομικότητα, 3) ηθική και νομική, 4) στατιστική, 5) ψυχοβιολογία, 6) ψυχολογία, και 7) ψυχανάλυση. Στη σημερινή μορφή του, το επίσημο ονοματολόγιο της Ένωσης Αμερικανών Ψυχιάτρων, είναι ένα κράμα όλων αυτών των στοιχείων.
Όσο κι αν διαφέρουν τα συστήματα αυτά στις λεπτομέρειες, έχουν μια κοινή βασική αρχή: η πράξη της ταξινόμησης  δ ε ν πρέπει να πολυψάχνεται. Οι οπαδοί όλων αυτών των νοσολογικών σχημάτων συμμερίζονται την άποψη πως δουλειά του ψυχιάτρου είναι να εξετάζει και να ταξινομεί  α σ θ ε ν ε ί ς. Το γιατί ο ψυχίατρος έχει το ρόλο αυτού που ταξινομεί και ο ασθενής αυτού που ταξινομείται, δεν το ρώτησε ποτέ κανείς. Ούτε ρώτησε κανείς να μάθει ποιά είναι η επίδραση της ταξινόμησης στη μετέπειτα συμπεριφορά των ασθενών και των ψυχιάτρων. Με δυο λόγια, οι επιστήμονες της συμπεριφοράς ταξινομούν τους ανθρώπους σα να ήταν πράγματα. Κι αυτό γίνεται τόσο στην ψυχαναλυτική προσέγγιση όσο και στην καθαρά οργανική. Και δεν είναι περίεργο. Δεν οφείλεται στο ότι οι ψυχίατροι δεν έχουν ανθρώπινα αισθήματα αλλά στο λογικό σφάλμα τους να σκέφτονται με τους όρους της φυσικής.
Μ’ αυτό εννοώ, πως προσπαθούν να μελετήσουν, να ερμηνεύσουν και να εξουσιάζουν τους ανθρώπους σα να ήταν ζώα ή πράγματα. Αυτός ήταν ο σκοπός της «επιστημονικής μελέτης» του ανθρώπου πριν από εκατό χρόνια. Κι είναι ακόμα. Σ’ ένα τελευταίο τεύχος της Science, ένας διάσημος ερευνητής της ιατρικής γράφει: «Δεν πρέπει πια να συζητάμε για το αν ο άνθρωπος είναι μηχανή αλλά να ρωτήσουμε… Τί είδους μηχανή είναι ο άνθρωπος;» [βλέπε V. Potter, «Κοινωνία και Επιστήμη», «Science», 20/11/1964, σελ. 1022]
Από τον Σαρκό μέχρι σήμερα, οι νοσολόγοι ψυχίατροι βλέπουν τον άνθρωπο σαν μια μηχανή που μπορεί κανείς να την πάρει και να την «εξηγήσει» μηχανιστικά. Έτσι, σ’ ένα δοκίμιο για το μεγάλο του δάσκαλο, ο Φρόυντ γράφει: «Αλλά ο μαθητής που περνά πολλές ώρες μαζί του τριγυρνώντας στις κλινικές της Salpêtriere – αυτό το μουσείο κλινικών περιπτώσεων, που τα ονόματα και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους τα έχει βρει αυτός – φέρνει στο νου τον Κυβιέ, που το άγαλμά του μπρος στο Jardin des Plantes δείχνει αυτόν τον μεγάλο άνθρωπο που κατάλαβε και περιέγραψε το ζωικό κόσμο, τριγυρισμένο από ένα πλήθος ζωικές μορφές ή πάλι, φέρνει στο νου τον Αδάμ, που όταν ο Θεός του παρουσίασε τα πλάσματα του Παραδείσου για να τα ξεχωρίσει και να τα ονομάσει, θα ένιωσε στον υπέρτατο βαθμό εκείνη τη διανοητική απόλαυση που ο Σαρκό εκτιμούσε τόσο πολύ». [S. Freud «Σαρκό» (1893), από την «Στερεότυπη έκδοση των απάντων του Σίγκμουντ Φρόυντ», τόμος ΙΙΙ, σελ. 7-23]
Ο Φρόυντ εδώ παραβάλλει τον Σαρκό με τον Κυβιέ, που ταξινόμησε διάφορους τύπους του ζωικού κόσμου και με τον Αδάμ που, σύμφωνα με τη βιβλική δημιουργία, ονόμασε και ταξινόμησε τα αντικείμενα που ο θεός είχε «κατασκευάσει». Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ο ταξινόμος και ο ταξινομούμενος βρίσκονται σε διαφορετικά υπαρξιακά επίπεδα: ο ένας είναι πάνω κι ο άλλος κάτω.
Θα μπορούσε να νομίσει κανείς πως η προσέγγιση αυτή χαρακτηρίζει το ξεκίνημα κάθε επιστήμης. Αλλά θα έκανε λάθος. Σήμερα έχουμε πολύ πιο εκλεπτυσμένες μεθόδους παρατήρησης. Χρησιμοποιούμε διαφορετικές λέξεις αλλά η βασική προσέγγιση είναι η ίδια. Αναφερόμενος στους γερμανούς κρατικούς ψυχιάτρους των μέσων του 19ου αιώνα, ο Κουρτ Κόλλε, ένας από τους διασημότερους Ευρωπαίους ψυχιάτρους, είπε: «Οι γιατροί που εργάστηκαν σ’ αυτά τα ιδρύματα ήταν άνθρωποι αφοσιωμένοι στην επιστήμη, παρατηρώντας μεθοδικά και μ ε  κ α λ ω σ ύ ν η  τους ασθενείς τους, έφτιαξαν ένα σύνθετο πορτρέτο της τρέλας. Οι πρωτοπόροι ψυχίατροι έμοιαζαν με παιδιά που ταξινομούν πέτρες ή κογχύλια κατά μέγεθος και χρώμα». [K. Kolle «Εισαγωγή στη ψυχιατρική», Νέα Υόρκη 1963, σελ. 2]
Το δίλημμα του φυσικού επιστήμονα που μελετάει την τρέλα αποκαλύπτεται θαυμάσια από τη λέξη  κ α λ ω σ ύ ν η.  Δεν θα σκεφτόταν ποτέ κανείς να χαρακτηρίσει τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου, του Νεύτωνα ή του Αϊνστάιν, καλοσυνάτες. Γιατί λοιπόν το κάνει όταν μιλά για τις παρατηρήσεις των πρώτων ψυχιάτρων; Μόνο μία απάντηση υπάρχει: Γιατί τα αντικείμενά τους ήταν άνθρωποι κι όχι αστέρια. Αλλά αν ο ψυχίατρος ασχολείται με ανθρώπους, επιτρέπεται η στάση του απέναντι στα αντικείμενά του να μοιάζει με του «παιδιού που ταξινομεί πέτρες»; Για τον Κόλλε επιτρέπεται. Τιμά τον Κραίπελιν για τη «μεγάλη του συμβολή στην Ιατρική – την ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών». Το τεράστιο θέμα, συνεχίζει, που «ο Κραίπελιν εξερεύνησε φιλόπονα, ήταν το εξής: Πώς αναπτύσσεται η ασθένεια; Αυτή η μέθοδος τον βοήθησε να βάλει τάξη στην χαοτική πληθώρα των κλινικών συμπτωμάτων, διαιρώντας τα σε  χωριστές κατηγορίες. Αν και έχουν κλείσει 30 χρόνια από το θάνατό του, το σύστημα που επινόησε ο μεγάλος αυτός ερευνητής εξακολουθεί να ισχύει». [K. Kolle «Εισαγωγή στη ψυχιατρική», Νέα Υόρκη 1963, σελ. 3]

Τι σημαίνει εδώ η λέξη «ισχύει»; Πώς χρησιμοποιείται ακόμα; Θα έπρεπε να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί σ’ αυτό το σημείο. Η ψυχιατρική μέθοδος δεν είναι παρά μονάχα μία από τις πάμπολλες μεθόδους που χρησιμοποιούν ο άνθρωποι για να ταξινομήσουν άλλους ανθρώπους. Μερικές απ’ αυτές χρησιμοποιούνται για πολύ παραπάνω από 30 χρόνια, κατά τον Κόλλε, λοιπόν, «ισχύουν». Έχουν περάσει λόγου χάρη, πάνω από πέντε χιλιάδες χρόνια από τότε που οι Εβραίοι ταξινόμησαν τους εαυτούς τους σαν «Υιούς του Θεού». Πολλοί Εβραίοι και μη εξακολουθούν να το πιστεύουν. Ο νέγρος, πάλι, στην Αμερική, έχει ταξινομηθεί σαν κατώτερο ον εδώ και τριακόσια χρόνια. Εξακολουθεί να θεωρείται τέτοιος από πάρα πολλούς. Πρέπει λοιπόν να πιστέψουμε πως οι ταξινομήσεις αυτές ισχύουν;
Αξίζει τον κόπο να αναφέρουμε εδώ μερικά από τα φαινόμενα που ο Κραίπελιν θεωρούσε ψυχικές ασθένειες, που πρέπει να ταξινομηθούν από τους ψυχιάτρους. Η περιβόητη νοσολογία του περιέχει «διαγνώσεις» όπως: «σεξουαλικές ανωμαλίες», «αυνανισμός», «έμφυτη εγκληματικότης», «μυθομανείς» και «κλεπτομανείς». [Αναφέρεται στο βιβλίο του Menninger «Η ζωτική ισορροπία: το ζωικό προτσές στη ψυχική υγεία και ασθένεια», Νέα Υόρκη, 1963, σελ. 462]
Κι αυτή η νατουραλιστική άποψη δεν ανήκει στην ψυχιατρική ιστορία. Δεν είναι μια θέση που ίσχυε κάποτε αλλά έχει πια απορριφτεί. Αφού αφιερώνει επτά πυκνογραμμένες σελίδες στην ταξινόμηση του Κραίπελιν, ο Καρλ Μέννιγκερ, καταλήγει αποφαινόμενος πως «το έργο του Κραίπελιν είναι κατά πάσα πιθανότητα η μεγαλύτερη νοσολογική σύνθεση που έχει γίνει ποτέ στη ψυχιατρική… ο Κραίπελιν κατόρθωσε να συγκεράσει ως ένα σημείο τη ψυχιατρική με την Ιατρική, πράγμα που αποτελούσε το σκοπό και το ιδανικό των εργατών της ψυχιατρικής από τον καιρό ακόμα του Ιπποκράτη». [Menninger “Η ζωτική ισορροπία: το ζωικό προτσές στη ψυχική υγεία και ασθένεια», Νέα Υόρκη, 1963, σελ. 463]
Αν η νοσολογία του Κραίπελιν είναι «η μεγαλύτερη που έχει γίνει ποτέ στην ψυχιατρική», τότε πόσο παράλογες και ολέθριες για τις ανθρώπινες αξίες θα πρέπει να είναι οι άλλες; Κι ακόμα, αν ο Κραίπελιν μπόρεσε να πετύχει «ένα συγκερασμό της ψυχιατρικής με την ιατρική» – που για τον Μέννιγκερ και πολλούς άλλους σύγχρονους ψυχίατρους είναι πολύ επιθυμητός σκοπός – τότε θα έπρεπε ίσως να αμφισβητήσουμε το αναμφισβήτητο: την ταύτιση της ψυχιατρικής με την ιατρική.
Η άποψη του Κόλλε -που είναι αντιπροσωπευτική αυτού που ονόμασα προσέγγιση στην ταξινόμηση- είναι η εξής: «Όποιος επιθυμεί πραγματικά να κατανοήσει τις βασικές αρχές της ψυχιατρικής πρέπει να γνωρίσει πρώτα το σύστημα με το οποίο ο ψυχίατρος – και στο σημείο αυτό ακολουθούμε πιστά τη διδασκαλία του Κραίπελιν – προσπαθεί να ερμηνεύσει την ψυχοπάθεια και τις ανωμαλίες σαν καταστάσεις δεδομένες από τη φύση». [K. Kolle «Εισαγωγή στη ψυχιατρική», Νέα Υόρκη 1963]
Δεν είναι σαφές τί ακριβώς εννοεί εδώ ο Κόλλε με τη λέξη φ ύ σ η. Μία από τις χρήσεις αυτή της λέξης εξυπηρετεί τη διάκριση ανάμεσα στα πράγματα που είναι φτιαγμένα από τη φύση, όπως η θάλασσα, τα βουνά, το κάρβουνο ή το πετρέλαιο και σ’ εκείνα που είναι φτιαγμένα απ’ τον άνθρωπο, όπως τα τραπέζια, οι καρέκλες, το νάιλον και τα τζετ. Άραγε ο Κόλλε εννοεί πως οι ψυχοπάθειες είναι δοσμένες από τη φύση, όπως η θάλασσα και τα βουνά και όχι προϊόντα της ανθρώπινης δράσης;
Μια άλλη χρήση της λέξης φ ύ σ η, εξυπηρετεί τη διάκριση ανάμεσα στο φυσικό κόσμο και τον ανθρώπινο (ηθικό και κοινωνικό) – π.χ. ανάμεσα στο φυσικό νόμο και τον ηθικό νόμο. Αν ο Κόλλε τη χρησιμοποιεί μ’ αυτή την έννοια, τότε ισχυρίζεται πως η ψυχοπάθεια είναι ένα φυσικό ή απρόσωπο φαινόμενο, όπως ο σεισμός και όχι μια προσωπική πράξη, όπως η απόφαση κάποιου να παραστήσει τον Χριστό. Αυτή η άποψη του Κόλλε εκφράζεται στο ακόλουθο απόσπασμα : «Όταν ταξινομούμε τις ασθένειες (νοσολογία) – ανεξάρτητα αν αναφερόμαστε σε διαταραχές των εσωτερικών οργάνων, του δέρματος, του νευρικού συστήματος ή της ψυχής – πρέπει να αναζητάμε την αιτία της κάθε ασθένειας, γιατί στην ιατρική επιστήμη πρέπει να έχουμε πάντα στο νου μας το αξίωμα: χωρίς τη διάγνωση της αιτίας δεν γίνεται και θεραπεία».
Αυτή η θέση είναι τουλάχιστον σαφής: Η ψυχή είναι σαν το δέρμα. Και στα δύο συμβαίνουν διάφορα πράγματα. Μερικά από αυτά τα «συμβάντα» τα ονομάζουμε «ασθένειες». Αναζητάμε τις α ι τ ί ε ς τους και, αν γίνεται, τις αναιρούμε. Τι θέση όμως έχει η ανθρώπινη δράση σε αυτό το σχήμα; Η απάντηση είναι: δεν έχει.
Δεν υπάρχει δράση που αποβλέπει σε κάποιο σκοπό – υπάρχει μόνο συμπεριφορά καθορισμένη από αίτια. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το θεμελιώδες σφάλμα της ιατρικής και της μηχανομορφικής (βλέπε σχετικά F. W. Matson «Η σπασμένη εικόνα: ο άνθρωπος, η επιστήμη και η κοινωνία», Νέα Υόρκη 1964) αντιμετώπισης της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της ψυχιατρικής ταξινόμησης. Μόνο αν αναπροσανατολίσουμε ριζικά τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε την ψυχιατρική ταξινόμηση θα μπορέσουμε να βγούμε από αυτό το δίλημμα.

Αναδημοσίευση από το christostsantis.com



Δεν υπάρχουν σχόλια: